Önemli Noktalar

• Mali suç tüm işletmelere zarar vermekte olup; Küresel Mali Suçlarla Mücadele Koalisyonu (The Global Coalition to Fight Financial Crime), suç faaliyetlerinin dünya ekonomisinden yılda 3,6 trilyon dolar veya küresel gayri safi yurtiçi hâsılanın yaklaşık yüzde 4’ünü sömürdüğünü tahmin etmektedir[1].
• Küresel Mali Suçlarla Mücadele Koalisyonu ayrıca her yıl küresel ekonomide 2,7 trilyon dolarlık kara paranın aklandığını hesaplamaktadır.

Tüm bunlar, kuruluşlarının finansal refahını ve itibar bütünlüğünü korumakla görevli risk uzmanları için endişe verici istatistikler olmalıdır. Finansal hizmetler şirketlerinin özellikle dikkatli olmaları gerekir, çünkü küresel mali suçları ve terörist faaliyetlerin finansmanını engellemek için oluşturulan kara para aklamayı önleme ve müşteri tanıma düzenlemelerine (anti-money laundering and know-your-customer regulations) uymaları gerekir. Ancak aslında, diğer sektörlerdeki çok sayıda şirketin, özellikle de önemli miktarda yurt dışı işi yapıyorlarsa, şüpheli müşterilere karşı tetikte olması gerekir. Müşterisini tanımamanın maliyeti çok yüksek olabilir.

Bütün bunlar, birçok sektördeki risk uzmanlarının kendilerini gelişmiş durum tespiti ile tanıştırmaları gerektiği anlamına gelir. Gelişmiş durum tespiti, giderek karmaşıklaşan küresel iş ortamında kuruluşların kendilerini mali suçlara ve düzenleyici ihlallere karşı korumaları için olmazsa olmaz bir araç haline gelmiştir. Birçok kuruluş, bilhassa finansal hizmet sektöründekiler, gelişmiş durum tespiti hakkında en azından biraz bilgiye sahiptir. Diğer işletmeler de kendilerini dolandırıcılığa veya diğer mali suçlara maruz kalmaktan daha iyi korumak istiyor olabilir. Burada hem gelişmiş durum tespitine giriş yapılacak hem de mevcut en iyi uygulamalara göz atılacaktır.

1. Gelişmiş Durum Tespiti

Gelişmiş durum tespiti (enhanced due diligence), daha yüksek riskli iş ilişkileri veya işlemleri üzerinde yürütülen daha kapsamlı ve titiz bir geçmiş araştırması düzeyidir. Standart durum tespitinin ötesine geçer ve ek bilgi toplamayı, kaynakları daha kapsamlı bir şekilde doğrulamayı ve potansiyel riskleri daha iyi anlamak ve azaltmak için daha derin analizler yapmayı içerir.

Geliştirilmiş durum tespiti genellikle şunları içerir:

• İlgili tarafların kimliğinin, mülkiyet yapısının ve ticari faaliyetlerinin daha kapsamlı bir şekilde doğrulanması;
• Fonların kaynağı ve meşruiyetinin ayrıntılı incelenmesi;
• İşlemlerin ve ticari ilişkilerin daha sık izlenmesi;
• Siyasi açıdan nüfuz sahibi kişiler (politically exposed persons) ile onların ortakları üzerinde ek kontroller yapılması;
• Olumsuz medya kapsamı ve itibarın araştırılması,
• Düzenleyici uyum geçmişinin ve yasal sorunların incelenmesi.

Bu, gelişmiş bir risk yönetimi ve değerlendirme sürecidir. Gelişmiş durum tespiti, özellikle yüksek riskli müşteriler, büyük işlemler, karmaşık kurumsal yapılar veya daha zayıf düzenleyici çerçevelere veya daha yüksek yolsuzluk risklerine sahip ülkelerdeki iş faaliyetleriyle uğraşırken finansal hizmetlerde yaygın olarak gereklidir. Potansiyel bir müşteri üzerinde gelişmiş durum tespiti yürüten risk profesyonelleri ve personelin, işletmenin ve sahiplerinin gerçekten iddia ettikleri kişi veya şey olup olmadığını belirlemek için daha geniş bir belge ve diğer bilgiler ağı oluşturması gerekir.

Gelişmiş durum tespiti soruşturması bir kere yapılıp bitirilen bir şey değildir. Gelişmiş durum tespiti süreci tamamlansa ve müşteri sisteme dâhil edilse bile, kuruluş düzenli bir takip izleme programı oluşturarak kendini korumaya devam etmelidir. Bu izleme, müşterinin risk profilinin yeniden değerlendirilmesini ve potansiyel olarak şüpheli işlem kalıplarının belirlenmesini içerecektir.

Gelişmiş durum tespitini risk yönetimi protokollerine dâhil etmek, mali suçlara karşı daha güçlü bir koruma sağlamanın yanı sıra kuruluşlara şu konularda da yardımcı olur:

• Finansal işlemler ile ilgili düzenleyici yükümlülüklere uymak ve dolandırıcılık, kara para aklama ve diğer suçların önlenmesini sağlamak;
• Pazar yerinde ve mevcut ve potansiyel müşterilerle itibarlarını yönetmek;
• Çeşitli finansal risk biçimlerini azaltmak;
• Müşterileri ve tedarikçileriyle olan iş ilişkilerinin güvenliğini sağlamak,
• İşletmelere bulundukları sektörde rekabet avantajı sağlayabilecek güveni oluşturmak.

Gelişmiş durum tespiti soruşturmalarının titizliği göz önüne alındığında, işletmelerin gelişmiş durum tespiti programlarının başarılı olması için zaman ve fon kaynakları ayırmaları gerekir. Bir kuruluşun ayıracağı kaynak miktarı, müşterinin risk seviyesine ve işlemlerinin boyutuna ve örüntüsüne bağlı olacaktır. Bu akılda tutularak, bir müşteriyi veya bir dizi işlemi yüksek riskli olarak sınıflandırabilecek faktörler incelenecektir.

2. Gelişmiş Durum Tespitinin Etkilerini Anlamak

Bir kuruluş gelişmiş durum tespitini ne zaman uygulamayı düşünebilir? Potansiyel müşterinin şu durumlarında:

• Yüksek riskli bir yargı bölgesinde veya ülkede yer almaktadır[2]. Birçok yüksek riskli ülke Afrika ve Orta Doğu’da yer almaktadır, ancak Hırvatistan ve Bulgaristan da bu şekilde tanımlanmıştır.
• Sahiplik yapısına siyasi açıdan nüfuz sahibi bir kişiyi istihdam eder veya dâhil eder. Bu kategori, önemli bir kamu veya hükümet pozisyonunda bulunan veya yakın zamanda bulunmuş kişileri tanımlar: devlet başkanları, üst düzey hükümet yetkilileri veya askeri görevliler ve devlete ait işletmelerin liderleri.
• Yüksek riskli bir sektörde faaliyet gösterir. Örnekler arasında yatırım hizmetleri, kumarhaneler ve diğer kumarlar ve havale ve çek takası gibi muhabir bankacılık hizmetleri yer alır.
• Sık sık kripto para işlemleri yapar.
• Farklı sanal varlık türlerini veya sanal varlıklar ile itibari para birimleri arasında işlemleri gerçekleştirmek için düzenli olarak sanal varlık hizmet sağlayıcılarını (virtual asset service providers) kullanır.
• Karmaşık bir sahiplik yapısına sahiptir. Bu tür karmaşıklıklar yasadışı faaliyetleri ve işlemleri gizliyor olabilir.
• Sık sık büyük tutarlarda işlem yapar veya işlem modellerinde ani değişiklikler gösterir.
• Özellikle resmi raporlarda ve küresel finans basınında olumsuz medya kapsamına girmiştir. Şüpheli veya yasadışı finansal faaliyet raporları çok parlak kırmızıçizgilerdir.
• Yaptırımlardan ve izleme listelerinden, yasa dışı faaliyetlere katılımları nedeniyle belirli ülkelerde iş yapmaları yasaklanan kişi ve kuruluşların küresel veri tabanlarından gelen isabetleri tetikler.

Yüksek riskli müşterilerin kimlik doğrulaması, gelişmiş durum tespiti yapmanın başlıca nedenlerinden biridir, ancak tek neden bu değildir. Gelişmiş durum tespiti ayrıca kuruluşların düzenleyici standartlara uymasına yardımcı olabilir. Özellikle finansal kuruluşlar, mali suçları önlemek için tasarlanmış sektöre özgü düzenlemelere uymak zorundadır. Yüksek riskli müşteriler hakkında ayrıntılı bir anlayış sağladığı için gelişmiş durum tespiti, bir kuruluşun uyumsuzluk riskini azaltmaya yardımcı olabilir ve bu da maliyetli cezalarla sonuçlanabilir. Gelişmiş durum tespiti gereksinimleri sektöre ve yargı alanına göre değişir, ancak genellikle müşteri verilerinin ve kimlik belgelerinin kapsamlı ve doğru bir şekilde belgelendirilmesini ve sık sık güncellenmesini içerir.

Gelişmiş durum tespiti prosedürlerinin oluşturulması, kuruluşların kara para aklama ve terörizmin finansmanıyla mücadeleye adanmış uluslararası bir standart belirleme kuruluşu olan  Mali Eylem Görev Gücü (Financial Action Task Force) tarafından oluşturulan ve düzenli olarak güncellenen öneriler çerçevesini karşılamalarına da olanak tanır.

3. Gelişmiş Durum Tespiti Süreci

Gelişmiş durum tespiti süreci bir kontrol listesiyle başlar. İşte kuruluşların kendi özel gereksinimlerine, kaynaklarına, risklerine ve müşteri tabanlarına göre uyarlayabilecekleri temsili bir örnek:

3.1. İlk risk değerlendirmesi (initial risk assessment)

Kuruluş, müşterinin daha önce tartışılan niteliklere göre yüksek riskli olarak sınıflandırılıp sınıflandırılmaması gerektiğini bir risk değerlendirmesiyle belirleyerek başlar. Bu ön tarama genellikle olası kırmızıçizgilerin ilk tanımlamasını içerir.

3.2. Kimlik doğrulaması (identity verification)

Kuruluş, daha sonra, yüksek riskli bir müşterinin kimliğini doğrulamak için toplayabildiği tüm bilgileri toplar. İşletme ayrıca potansiyel müşterinin kurumsal yapısını analiz etmeli ve onun gerçek faydalanıcı sahipliğini (beneficial ownership) -yani, potansiyel müşterinin önemli bir bölümünü kontrol eden ve/veya sahibi olan bireyler-belirlemelidir.

3.3. Arka plan araştırması (background investigation)

Gelişmiş durum tespiti arka plan araştırmasının eksiksiz ve doğru olduğundan emin olmak için kuruluşların çeşitli veri tabanlarına ve diğer bilgi kaynaklarına erişmesi gerekir. Bunlar şunları içerir:

• Suç kayıtları ve diğer kamu kayıtları;
• Yaptırımlar ve izleme listeleri;
• Olumsuz medya aramaları,
• Yüksek riskli bir işletmenin sahibinin veya sahiplerinin siyasi açıdan nüfuz sahibi kişi olup olmadığının belirlenmesi.

3.4. Finansal değerlendirme (financial assessment)

Kuruluş, müşterinin finansal kaynaklarını değerlendirirken, finansal varlıklarının kontrolünü belirlemek için gerçek yararlanıcı mülkiyetini doğrulamak isteyecektir. Değerlendirme ayrıca müşterinin gerçek varlıklarının (genellikle fiziksel mülk olarak tanımlanır) ve maddi olmayan varlıklarının (müşterinin kazanç kaynakları) değerini doğrulamayı da içerecektir. Ayrıca, yalnızca işlemlerin boyutuna ve sıklığına değil, aynı zamanda müşterinin iş yaptığı kuruluşlara da yakından bakarak müşteri işlem geçmişini incelemelidir.

3.5. Sürekli izleme (ongoing monitoring)

Daha önce belirttiğimiz gibi, kuruluş, önemli değişiklikleri veya usulsüzlükleri tespit etmek için yüksek riskli müşterilerin ve işlemlerinin düzenli olarak izlenmesini sağlamalıdır. Bu devam eden inceleme süreci ayrıca bu müşteriler ile ilgili herhangi bir medya kapsamının düzenli olarak incelenmesini de içerir.

4. Gelişmiş Durum Tespiti İçin En İyi Uygulamalar

Etkili bir gelişmiş durum tespiti programı, risk değerlendirme ve risk azaltma ekiplerinin gelişmiş durum tespiti en iyi uygulamalarıyla kendilerini tanıştırmalarını gerektirir. Bunlar şunları içerir:

• Yüksek riskli olduğu düşünülen potansiyel müşterilerle yapılan tüm etkileşimlerin ve soruşturmaların kapsamlı belgelerinin oluşturulması ve sürdürülmesi;
• Düzenleyici koşullar ve en iyi uygulamalar dâhil olmak üzere gelişmiş durum tespitinin tüm yönlerini kapsayan personel eğitim programlarının geliştirilmesi;
• Müşterilerin risk seviyelerine göre izleme kaynaklarının önceliklendirilmesi;
• Hem kuruluşu hem de müşterilerini (yüksek riskli veya başka türlü) korumak için sıkı veri güvenliği önlemlerinin oluşturulması,
• Net gelişmiş durum tespiti politikaları ve prosedürleri oluşturulması ve bu politikaların güncel ve tüm ilgili düzenlemelere uygun olmasını sağlamak için düzenli denetimler yapılması.

Gelişmiş durum tespiti, yalnızca finansal hizmet şirketlerine değil, her türden işletmeye dolandırıcılık ve diğer yasadışı finansal faaliyetlere karşı güçlü bir savunma sağlar. Küresel suç faaliyetlerini önlemeye ve teröristlere sağlanan fonları kesmeye yardımcı olarak, gelişmiş durum tespitinin hepimizi korumaya yardımcı olduğunu söylemek abartı olmaz.

Bu nedenle kuruluşların gelişmiş durum tespitini doğru bir şekilde yapması önemlidir. Mevcut ve potansiyel yüksek riskli müşterilerin kapsamlı doğrulamasını ve izlenmesini gerçekleştirmek için yeterli zaman ve para harcadıklarından emin olmalıdırlar. Tüm bunlar, doğru, kapsamlı bilgilere erişebilen ve risk izleme sürecinin önemli yönlerini otomatikleştirebilen araştırmacı teknoloji çözümleri gerektirir.

* Çevirenin Notu: İşbu yazı minvalinde, ‘standart durum tespiti’ konusunda tarafımızca hazırlanan ve ‘Legal Blog’da yayımlanan ‘çeviri’ ve ‘derleme’ çalışmalara da bakılabilir.

[1]<https://www.gcffc.org/>.

[2]<https://www.lawsociety.org.uk/topics/anti-money-laundering/high-risk-third-countries-for-aml-purposes>.

Yavuz Akbulak

1966 yılında, Gence-Borçalı yöresinden göç etmiş bir ailenin çocuğu olarak Ardahan/Çıldır’da doğdu [merhume Anası (1947-10 Temmuz 2023) Erzurum/Aşkale; merhum Babası ise Ardahan/Çıldır yöresindendir]. 1984 yılında yapılan sınavda Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü kazandı. 1985 yılında Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümüne yatay geçiş yaptı ve 1988’de Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü birincilikle, Fakülteyi ise 11’inci olarak bitirdi.
1997 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nin Denver şehrinde yer alan ‘Spring International Language Center’da; 65’inci dönem müdavimi olarak 2008-2009 döneminde Milli Güvenlik Akademisi’nde (MGA) eğitim gördü ve MGA’dan dereceyle mezun oldu. MGA eğitimi esnasında ‘Sınır Aşan Sular Meselesi’, ‘Petrol Sorunu’ gibi önemli başlıklarda bilimsel çalışmalar yaptı.
Türkiye’de Yatırımların ve İstihdamın Durumu ve Mevcut Ortamın İyileştirilmesine İlişkin Öneriler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü);
Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Yaşanan Sorunlar ve Alınması Gereken Önlemler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü, Sevinç Akbulak ile birlikte);
Kayıp Yıllar: Türkiye’de 1980’li Yıllardan Bu Yana Kamu Borçlanma Politikaları ve Bankacılık Sektörüne Etkileri (Bankalar Yeminli Murakıpları Vakfı Eser Yarışması, Övgüye Değer Ödülü, Emre Kavaklı ve Ayça Tokmak ile birlikte);
Türkiye’de Sermaye Piyasası Araçları ve Halka Açık Anonim Şirketler (Sevinç Akbulak ile birlikte) ve Türkiye’de Reel ve Mali Sektör: Genel Durum, Sorunlar ve Öneriler (Sevinç Akbulak ile birlikte) başlıklı kitapları yayımlanmıştır.
Anonim Şirketlerde Kâr Dağıtımı Esasları ve Yedek Akçeler (Bilgi Toplumunda Hukuk, Ünal TEKİNALP’e Armağan, Cilt I; 2003), Anonim Şirketlerin Halka Açılması (Muğla Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Tartışma Tebliğleri Serisi II; 2004) ile Prof. Dr. Saim ÜSTÜNDAĞ’a Vefa Andacı (2020), Cilt II, Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler (2021), Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler II (2021), Sosyal Bilimlerde Güncel Gelişmeler (2021), Ticari İşletme Hukuku Fasikülü (2022), Ticari Mevzuat Notları (2022), Bilimsel Araştırmalar (2022), Hukuki İncelemeler (2023), Prof. Dr. Saim Üstündağ Adına Seçme Yazılar (2024), Hukuka Giriş (2024) başlıklı kitapların bazı bölümlerinin de yazarıdır.
1992 yılından beri Türkiye’de yayımlanan otuza yakın Dergi, Gazete ve Blog’da 2 bin 500’ü aşan Telif Makale ve Telif Yazı ile tamamı İngilizceden olmak üzere Türkçe Derleme ve Türkçe Çevirisi yayımlanmıştır.
1988 yılında intisap ettiği Sermaye Piyasası Kurulu’nda (SPK) uzman yardımcısı, uzman (yeterlik sınavı üçüncüsü), başuzman, daire başkanı ve başkanlık danışmanı; Özelleştirme İdaresi Başkanlığı GSM 1800 Lisansları Değerleme Komisyonunda üye olarak görev yapmış, ayrıca Vergi Konseyi’nin bazı alt çalışma gruplarında (Menkul Sermaye İratları ve Değer Artış Kazançları; Kayıt Dışı Ekonomi; Özkaynakların Güçlendirilmesi) yer almış olup; halen başuzman unvanıyla SPK’da çalışmaktadır.
Hayatı dosdoğru yaşamak ve çalışkanlık vazgeçilmez ilkeleridir. Ülkesi ‘Türkiye Cumhuriyeti’ her şeyin üstündedir.