‘Avrupa Birliği Adalet Divanı’: Genel Bakış [Derleme*]

1. Avrupa Birliği Adalet Divanı’nın oluşumu

Avrupa Birliği Adalet Divanı (Court of Justice of the European Union), 1952 yılında Lüksemburg’da kurulmuştur. Adalet Divanı her Avrupa Birliği (AB) ülkesinden 1 yargıç artı 11 genel hukukçudan; Genel Mahkeme ise her AB ülkesinden 2 yargıç ile oluşur.

Avrupa Birliği Adalet Divanı’nın rolü, AB hukukunun her AB ülkesinde aynı şekilde yorumlanmasını ve uygulanmasını sağlamak; ülkelerin ve AB kurumlarının AB yasalarına uymasını sağlamaktır.

Avrupa Birliği Adalet Divanı, AB yasalarını tüm AB ülkelerinde aynı şekilde uygulanmasını sağlayacak şekilde yorumlar ve ulusal hükümetler ile AB kurumları arasındaki hukuki anlaşmazlıkları çözer.

Avrupa Birliği Adalet Divanı, ayrıca belirli durumlarda, bireyler, şirketler veya kuruluşlar tarafından, bir şekilde haklarını ihlal ettiğini düşünmeleri halinde bir AB kurumuna karşı dava açmak için de kullanılabilir.

2. Avrupa Birliği Adalet Divanı neler yapar?

Avrupa Birliği Adalet Divanı, önüne gelen davalara ilişkin kararlar verir ki; en yaygın dava türleri şunlardır:

  • Yasaların yorumlanması [ön kararlar (interpreting the law-preliminary rulings)]: AB ülkelerinin ulusal mahkemelerinin, AB yasalarının gerektiği gibi uygulandığından emin olmaları gerekir, ancak farklı ülkelerdeki mahkemeler bunu farklı şekilde yorumlayabilir. Ulusal bir mahkemenin bir AB yasasının yorumlanması veya geçerliliği konusunda şüphesi varsa, Mahkemeden açıklama isteyebilir. Aynı mekanizma, bir ulusal yasanın veya uygulamanın AB hukuku ile uyumlu olup olmadığını belirlemek için de kullanılabilir.
  • Yasaların uygulanması [ihlal davası (enforcing the law-infringement proceedings)]: Bu tür davalar, AB yasalarına uymadığı için ulusal hükümete karşı açılır. Dava, Avrupa Komisyonu veya başka bir AB ülkesi tarafından başlatılabilir. Ülkenin hatalı olduğu tespit edilirse, durumu hemen düzeltmesi gerekir, aksi takdirde para cezasıyla sonuçlanabilecek ikinci bir davanın açılması riskiyle karşı karşıya kalacaktır.
  • AB yasal düzenlemelerinin iptali yani iptal davaları [annulling EU legal acts (actions for annulment)]: Bir AB eyleminin AB anlaşmalarını veya temel haklarını ihlal ettiğine inanılıyorsa; bir AB hükümeti, AB Konseyi, Avrupa Komisyonu veya (bazı durumlarda) Avrupa Parlamentosu, Mahkemeden bunu iptal etmesi istenebilir. Özel kişiler de Mahkemeden kendilerini doğrudan ilgilendiren bir AB yasasının iptal edilmesini isteyebilir.
  • AB’nin harekete geçmesinin sağlanması-harekete geçilmemesi durumunda yapılacak işlemler [ensuring the EU takes action (actions for failure to act)]: Avrupa Parlamentosu, Avrupa Konseyi ve Avrupa Komisyonu’nun belirli koşullar altında belirli kararlar alması gerekir. Aksi takdirde, AB hükümetleri, diğer AB kurumları veya (belirli koşullar altında) bireyler veya şirketler Mahkemeye şikâyette bulunabilir.
  • AB kurumlarına yaptırım uygulanması yani tazminat davaları [sanctioning EU institutions (actions for damages)]: AB’nin veya bir AB personelinin eylemi veya eylemsizliği sonucu çıkarları zarar gören herhangi bir kişi veya şirket, Mahkeme aracılığıyla onlara karşı dava açabilir.

3. Avrupa Birliği Adalet Divanı’nın yapısı

Avrupa Birliği Adalet Divanı 2 mahkemeye ayrılmıştır:

  • Adalet Divanı (Court of Justice); ulusal mahkemelerden gelen ön karar talepleri, belirli iptal davaları ve temyizlerle ilgilenir.
  • Genel Mahkeme (General Court) ise; bireyler, şirketler ve bazı durumlarda AB hükümetleri tarafından açılan iptal davalarına ilişkin kurallara bakar. Uygulamada bu, söz konusu mahkemenin esas olarak rekabet hukuku, Devlet yardımları, ticaret, tarım ve ticari markalarla ilgilendiği anlamına gelir.

Her yargıç ve başsavcı (udge and advocate general), ulusal hükümetler tarafından ortaklaşa yenilenebilir 6 yıllık bir dönem için atanır. Her Mahkemede yargıçlar, yenilenebilir bir görev süresi olan 3 yıllık bir Başkan seçerler.

4. Avrupa Birliği Adalet Divanı nasıl çalışır?

Adalet Divanında her davaya 1 hakim (raportör hakim) ve 1 başsavcı atanır. Davalar 2 aşamada işlenir:

4.1. Yazılı aşama (written stage)

Taraflar Mahkeme’ye yazılı beyanlarda bulunur ve ayrıca ulusal makamlar, AB kurumları ve bazen özel kişiler tarafından da görüşler sunulabilir. Bütün bunlar raportör yargıç tarafından özetlenir ve ardından Mahkemenin genel kurulunda tartışılır ve toplantıda şu konularda karar alınır:

  • Davaya kaç hâkim bakacak: Davanın önemine ve karmaşıklığına bağlı olarak 3, 5 veya 15 hâkim (Mahkemenin tamamı). Çoğu davaya 5 yargıç bakar ve davanın tüm Mahkeme tarafından görülmesi çok nadirdir.
  • Bir duruşmanın (sözlü aşama) yapılması gerekip gerekmediği ve başsavcıdan resmi bir görüş alınmasının gerekli olup olmadığı.

4.2. Sözlü aşama – kamuya açık bir duruşma (oral stage-a public hearing)

  • Her iki tarafın avukatları, davalarını hâkimlere ve başsavcıya sunabilir ve onlar da onları sorgulayabilir.
  • Mahkeme, başsavcı görüşünün gerekli olduğuna karar verirse, bu duruşmadan birkaç hafta sonra verilir.
  • Daha sonra hâkimler konuyu değerlendirip kararlarını verir.

4.3. Genel Mahkeme prosedürü (General Court procedure), çoğu davanın 3 yargıç tarafından görülmesi ve başsavcı bulunmaması dışında benzerdir.

5. Bireyler ve işletmelerin durumu

Özel bir kişi veya şirket, bir AB kurumunun veya personelinin eylemi veya eylemsizliği sonucu zarara uğradıysa, 2 yoldan biriyle Mahkemede onlara karşı dava açılabilir:

  • Dolaylı olarak ulusal mahkemeler aracılığıyla (davanın Adalet Divanına gönderilmesine karar verilebilir),
  • Doğrudan Genel Mahkeme huzurunda – eğer bir AB kurumunun kararı sizi doğrudan ve bireysel olarak etkilediyse.

Herhangi bir ülkedeki yetkililerin AB yasalarını ihlal ettiği düşünülüyorsa, resmi şikâyet prosedürü izlenmelidir.

* Bu derlemede yer alan görüşler Avrupa Birliği Adalet Divanı’na ait olup derleyenin çalıştığı kurumu bağlamaz, derleyenin çalıştığı kurum veya göreviyle ilişki kurulmak suretiyle kullanılamaz. Derlemedeki tüm hatalar, kusurlar, noksanlıklar ve eksiklikler derleyene aittir. Yazı başlığı minvalinde Avrupa Birliği Adalet Divanı için bkz. < https://curia.europa.eu/jcms/jcms/j_6/en/ >

1966 yılında, Gence-Borçalı yöresinden göç etmiş bir ailenin çocuğu olarak Ardahan/Çıldır’da doğdu [merhume Anası (1947-10 Temmuz 2023) Erzurum/Aşkale; merhum Babası ise Ardahan/Çıldır yöresindendir]. 1984 yılında yapılan sınavda Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü kazandı. 1985 yılında Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümüne yatay geçiş yaptı ve 1988’de Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü birincilikle, Fakülteyi ise 11’inci olarak bitirdi.
1997 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nin Denver şehrinde yer alan ‘Spring International Language Center’da; 65’inci dönem müdavimi olarak 2008-2009 döneminde Milli Güvenlik Akademisi’nde (MGA) eğitim gördü ve MGA’dan dereceyle mezun oldu. MGA eğitimi esnasında ‘Sınır Aşan Sular Meselesi’, ‘Petrol Sorunu’ gibi önemli başlıklarda bilimsel çalışmalar yaptı.
Türkiye’de Yatırımların ve İstihdamın Durumu ve Mevcut Ortamın İyileştirilmesine İlişkin Öneriler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü);
Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Yaşanan Sorunlar ve Alınması Gereken Önlemler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü, Sevinç Akbulak ile birlikte);
Kayıp Yıllar: Türkiye’de 1980’li Yıllardan Bu Yana Kamu Borçlanma Politikaları ve Bankacılık Sektörüne Etkileri (Bankalar Yeminli Murakıpları Vakfı Eser Yarışması, Övgüye Değer Ödülü, Emre Kavaklı ve Ayça Tokmak ile birlikte);
Türkiye’de Sermaye Piyasası Araçları ve Halka Açık Anonim Şirketler (Sevinç Akbulak ile birlikte) ve Türkiye’de Reel ve Mali Sektör: Genel Durum, Sorunlar ve Öneriler (Sevinç Akbulak ile birlikte) başlıklı kitapları yayımlanmıştır.
Anonim Şirketlerde Kâr Dağıtımı Esasları ve Yedek Akçeler (Bilgi Toplumunda Hukuk, Ünal TEKİNALP’e Armağan, Cilt I; 2003), Anonim Şirketlerin Halka Açılması (Muğla Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Tartışma Tebliğleri Serisi II; 2004) ile Prof. Dr. Saim ÜSTÜNDAĞ’a Vefa Andacı (2020), Cilt II, Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler (2021), Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler II (2021), Sosyal Bilimlerde Güncel Gelişmeler (2021), Ticari İşletme Hukuku Fasikülü (2022), Ticari Mevzuat Notları (2022), Bilimsel Araştırmalar (2022), Hukuki İncelemeler (2023), Prof. Dr. Saim Üstündağ Adına Seçme Yazılar (2024), Hukuka Giriş (2024) başlıklı kitapların bazı bölümlerinin de yazarıdır.
1992 yılından beri Türkiye’de yayımlanan otuza yakın Dergi, Gazete ve Blog’da 2 bin 500’ü aşan Telif Makale ve Telif Yazı ile tamamı İngilizceden olmak üzere Türkçe Derleme ve Türkçe Çevirisi yayımlanmıştır.
1988 yılında intisap ettiği Sermaye Piyasası Kurulu’nda (SPK) uzman yardımcısı, uzman (yeterlik sınavı üçüncüsü), başuzman, daire başkanı ve başkanlık danışmanı; Özelleştirme İdaresi Başkanlığı GSM 1800 Lisansları Değerleme Komisyonunda üye olarak görev yapmış, ayrıca Vergi Konseyi’nin bazı alt çalışma gruplarında (Menkul Sermaye İratları ve Değer Artış Kazançları; Kayıt Dışı Ekonomi; Özkaynakların Güçlendirilmesi) yer almış olup; halen başuzman unvanıyla SPK’da çalışmaktadır.
Hayatı dosdoğru yaşamak ve çalışkanlık vazgeçilmez ilkeleridir. Ülkesi ‘Türkiye Cumhuriyeti’ her şeyin üstündedir.