Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Menkul Kıymetler ve Borsa Komisyonu (Securities and Exchange Commission-SEC), 10 Ocak günü (2024), Bitcoin için spot borsada işlem gören fonları (exchange-traded funds) onayladı. Bitcoin müptelaları (disciples) için bu resmi onay, Bitcoin yatırımlarının güvenli olduğunu ve önceki yükselişin durdurulamaz bir zaferin kanıtı olduğunu doğrulamakta ama biz her iki iddiaya da katılmıyoruz ve Bitcoin’in gerçeğe uygun değerinin hâlâ sıfır olduğunu yineliyoruz. Toplum için, Bitcoin’in yenilenen yükseliş-düşüş döngüsü korkunç bir perspektif olup; çevresel hasar ve zenginliğin daha az gelişmiş olanların pahasına nihai olarak yeniden dağıtılması da dâhil olmak üzere ikincil hasar çok daha büyük olacaktır.
Avrupa Merkez Bankası Blogunda Kasım 2022’de yayınlanan bir yazıda[1], Bitcoin’in sahte vaatleri çürütülmüş ve etkili bir şekilde ele alınmazsa sosyal tehlikeler konusunda uyarıda bulunulmuştur.
Biz o yazıda, Bitcoin’in küresel, merkezi olmayan bir dijital para birimi olma yönündeki orijinal vaadini yerine getiremediğini savunduk ve Bitcoin’in değeri kaçınılmaz olarak artmaya devam edecek bir finansal varlık olacağına dair ikinci vaadinin de aynı derecede yanlış olduğunu da gösterdik. Bitcoin lobisinin, yasağın gerekli olduğu yerde algılanan bir nimet verebilecek yasa koyucuların kasıtsız yardımıyla bir balonu yeniden başlatmayı başarması halinde topluma ve çevreye yönelik riskler konusunda uyardık (Bindseil, Schaaf ve Papsdorf, 2022).
Ne yazık ki (aşağıdaki) tüm bu riskler gerçekleşti.
- Günümüzde Bitcoin işlemleri hâlâ zahmetli, yavaş ve maliyetlidir. İnternetin suç faaliyetleri için kullanılan gizli kısmı olan ‘darknet’ dışında, ödemeler için neredeyse hiç kullanılmaz. Bitcoin ağının suçlular tarafından geniş çaplı kullanımıyla mücadeleye yönelik düzenleyici girişimler henüz başarılı olmamıştır. El Salvador’daki hükümetin ona yasal ihraççı statüsü veren ve yurttaşlara ilk Bitcoin olarak 30 dolarlık ücretsiz bitcoin hediyesi vererek ağ etkilerini başlatmak için çok çabalayan tam sponsorluğu bile bunu başarılı bir ödeme aracı olarak kanıtlayamamıştır.
- Aynı şekilde Bitcoin hâlâ yatırım olarak uygun değildir. Bitcoin herhangi bir nakit akışı (gayrimenkulden farklı olarak) veya temettü (hisse senetleri) yaratmaz; verimli bir şekilde (emtialar) kullanılamaz ve hiçbir sosyal fayda (altın mücevherat) veya olağanüstü yeteneklere (sanat eserleri) dayalı öznel bir takdir sunmaz. Finansal açıdan daha az bilgiye sahip perakende yatırımcılar, fırsatları kaçırma korkusuyla cezbedilmekte ve bu da onların paralarını kaybetme potansiyeline yol açmaktadır.
- Ve iş kanıtı mekanizmasını kullanan Bitcoin madenciliği, tüm ülkelerle aynı ölçekte çevreyi kirletmeye devam ediyor ki; daha yüksek Bitcoin fiyatları, daha yüksek maliyetler madenciler tarafından karşılanabileceğinden daha yüksek enerji tüketimi anlamına geliyor.
Ancak bunların hepsi bilinmesine ve tüm kripto sahnesinin itibarı, uzun ve giderek büyüyen başka skandallar listesi nedeniyle zarar görmüş olmasına rağmen, Bitcoin, Aralık 2022’nin sonlarından bu yana büyük bir toparlanma göstererek 17 bin ABD dolarının biraz altından 52 bin ABD dolarının üzerine çıkmıştır. Küçük yatırımcılar kriptoya geri dönmekte, ancak henüz üç yıl önce olduğu gibi acele etmemektedirler (Bloomberg, 2024).
Peki, o vakit bu ölü kedi neden bu kadar yükseğe zıplıyor?
Çoğu kişi için 2023 yılı sonbaharındaki yükseliş, ABD Merkez Bankası’nın faiz oranı politikasında yakın bir geri dönüş beklentisi, BTC madencilik ödüllerinin ilkbaharda yarıya indirilmesi ve daha sonra Bitcoin spot borsada işlem gören fonun SEC tarafından onaylanmasıyla başlamıştır.
Düşük faiz oranları yatırımcıların risk iştahını artıracaktı ve spot borsada işlem gören fon onayı, Bitcoin için Wall Street’in kapılarını açacaktı. Her ikisi de (yatırımcılara) spekülatif balonun tek etkili yakıtı olan büyük tutarlarda fon akışı sözü verdi.
Yine de bu durum flaş bir olaya dönüşebilir. Kısa vadede içeri giren para, temel unsurlardan bağımsız olarak fiyatlar üzerinde büyük bir etkiye sahip olabilirken, uzun vadede fiyatlar önünde sonunda temel değerlerine geri dönecektir (Gabaix ve Koijen, 2022). Ve herhangi bir nakit akışı veya başka getiriler olmadığında bir varlığın gerçeğe uygun değeri sıfırdır. Ekonomik temellerden bağımsız olarak her fiyat, (misal) yılan yağı satıcısı için eşit derecede mantıksız ve fantastik bir durumdur.
Aynı şekilde borsada işlem gören fonların finansman aracı olarak kullanılması da dayanak varlıkların gerçeğe uygun değerini değiştirmemektedir. Yalnızca tek varlığa sahip bir borsada işlem gören fon, her ne kadar Amerika Birleşik Devletleri’nde başkaları da olsa, gerçek finansal mantığını tersine çevirir. Borsada işlem gören fonlar normalde bir piyasada birçok bireysel menkul kıymeti tutarak riski çeşitlendirmeyi amaçlar. Çoğu durumda büyük bir kripto borsası olan saklama kurumunu doğrudan kullanmak veya hatta paraları herhangi bir aracı olmaksızın ücretsiz olarak tutmak yerine, neden herhangi biri yalnızca bir varlığın saklama hizmeti için bir varlık yöneticisine ücret ödesin ki? Dahası, Bitcoin’e kote edilmiş erişim kazanmanın veya herhangi bir aracılık yapmadan Bitcoin satın almanın başka kolay yolları da zaten mevcuttu. Sorun hiçbir zaman Bitcoin kullanarak spekülasyon yapma imkânlarının eksikliği ile değil; daha ziyade sadece spekülasyonla ilgili olmuştur (Cohan, 2024). Son olarak, şeytanlaştırılmış yerleşik finansal sistemin üstesinden gelmek için yola çıkan kripto biriminin, daha geniş bir yatırımcı grubuna yayılmak için geleneksel aracı kuruluşlara ihtiyaç duyması inanılmaz derecede ironiktir.
BTC madencilik ödüllerinin yarıya indirilmesi Nisan ortasında gerçekleşecektir. Bitcoin ağı, kabaca her dört yılda bir, 210 bin blok kazdıktan sonra, Bitcoin madencilerine işlemleri işlemek için verilen blok ödülü yarı yarıya azalır. Günlük 900 BTC olan mevcut limit daha sonra 450’ye düşürülecektir. Halving, maliyetli kalsa da madencilik için bitcoin ödüllerini azaltmaktadır. Geçmişte bu tür yarılanmaları, artan fiyatlar takip etmişti. Ancak bu güvenilir bir model olsaydı, yükseliş zaten tamamen fiyatlanmış olurdu (ki, bazıları durumun böyle olduğunu söylemektedir).
Mevcut yükseliş geçici faktörler marifetiyle körüklenirken, görünürdeki esnekliği açıklayabilecek üç yapısal neden vardır: denetimsiz ve adil değer olmadan düzenlenmemiş bir piyasada “fiyatın” devam eden manipülasyonu, “suç parasına” yönelik artan talep” ve yetkililerin karar ve önlemlerindeki eksiklikler (the ongoing manipulation of the price in an unregulated market without oversight and without fair value, the growing demand for the currency of crime, and shortcomings in the authorities’ judgments and measures).
Bitcoin’in başlangıcından bu yana fiyat manipülasyonu
Bitcoin’in tarihi, fiyat manipülasyonu ve diğer dolandırıcılık türleri ile karakterize edilmiştir. Gerçeğe uygun değeri olmayan bir varlık için bu çok da şaşırtıcı olmayabilir. Kripto borsaları kapatılmış ve ilk döngülerde dolandırıcılık nedeniyle operatörler hakkında dava açılmıştır.
Geçen yılın yükselişinde de fiyatlandırma şüpheli kalmıştır. ‘157’ kripto borsasını kapsayan bir analizde (Forbes, 2022), bildirilen günlük bitcoin işlem hacminin %51’inin muhtemelen sahte olduğu ortaya çıkarılmıştır.
Likidite düşük olduğunda piyasaya müdahalenin daha fazla etkisi olması nedeniyle, “kripto kışı” (crypto winter) olarak da adlandırılan son dönemdeki belirgin gerileme sırasında işlem hacimleri önemli ölçüde azaldığı için manipülasyon daha etkili hale gelmiş olabilir. Bir tahmine göre, 2019 ila 2021 yılları arasında Bitcoin’in ortalama işlem hacmi yaklaşık 2 milyon Bitcoin iken, 2023 yılında bu rakam 500 bin olmuştur (Athanassakos ve Seeman, 2024).
Suç parası: kötülüğün finanse edilmesi
Eleştirilerde sıklıkla işaret edildiği üzere, kripto paranın sunduğu önemli faydalardan biri terörizmin finansmanı ve kara para aklama ve korsan yazılım gibi suçlardır (financing of terrorism and crimes like money laundering and ransomware). Bu rezil faydaya olan talep büyüktür ve giderek de artmaktadır.
Piyasadaki gerilemeye karşın yasa dışı işlemlerin hacmi artmaya devam etmiştir. Olası uygulama yelpazesi oldukça geniştir.
- Yasa dışı adreslerin 2022 yılında 23,8 milyar ABD doları tutarında kripto para transferi yapmalarıyla Bitcoin, dijital dünyada kara para aklamada en iyi seçenek olmaya devam etmekte ve bu da bir önceki yıla göre %68,0 artış anlamına gelmektedir. Bu fonların yaklaşık yarısı, yasal uyum önlemlerine rağmen yasadışı kripto paranın nakde dönüştürülmesi için kanal görevi gören ana borsalar aracılığıyla aktarılmıştır (Chainanalysis, 2024).
- Ayrıca kripto, korsan yazılım ödemeleri için tercih edilen araç olmaya devam ediyor ki; hastanelere, okullara ve devlet dairelerine yapılan saldırılar, 2022 yılındaki 567 milyon ABD dolarına kıyasla 2023 yılında 1 milyar 100 milyon ABD doları getiri sağlamıştır (Reuters, 2024b).
Yetkililerin yanlış kararı mı?
Uluslararası topluluk başlangıçta Bitcoin’in olumlu sosyal faydalardan yoksun olduğunu kabul etmiştir. Yasa koyucular, kuralların soyut doğası ve Bitcoin’in geleneksel finansal varlıklardan farklılığına ilişkin endişeler nedeniyle düzenlemeleri somutlaştırma konusunda tereddüt etmiştir. Ancak iyi finanse edilen lobicilerden ve sosyal medya kampanyalarından gelen baskılar, Bitcoin yatırımlarının kısmen onaylanması olarak anlaşılan uzlaşmalara yol açmıştır (The Economist, 2021).
Avrupa’da, Haziran 2023 tarihli Kripto Varlık Piyasaları Düzenlemesi (Markets in Crypto Assets Regulation-MiCA), başlangıçta gerçek kripto varlıklarına yönelik niyetlerine rağmen, Bitcoin’i kendi başına düzenlemeden ve kısıtlamadan, kripto birimlerinin dolandırıcı nitelikli ihraççılarını ve satımcılarını, nihai olarak sabit paralara (stablecoins) ve hizmet sağlayıcılara odaklanarak engellemeyi amaçlıyordu. Aynı zamanda, daha az bilgiye sahip yabancılar, Kripto Varlık Piyasaları Düzenlemesinin devreye girmesiyle birlikte Bitcoin’in de düzenleneceği ve güvenli olacağı yönünde yanlış bir izlenime sahip olabilir.
ABD’de SEC’in Bitcoin borsa yatırım fonlarına yaklaşımı başlangıçta tavizler içeriyordu ve algılanan daha düşük volatilite ve daha düşük fiyat manipülasyonu riski nedeniyle vadeli işlem borsa yatırım fonlarını tercih ediyordu. Ancak Ağustos 2023’teki bir mahkeme kararı, SEC’i spot borsada işlem gören fonlara izin vermeye zorlamış ve bu da piyasada önemli bir yükselişe yol açmıştır.
Ne ABD ne de Avrupa Birliği şu ana kadar Bitcoin’in enerji tüketimine yönelik herhangi bir etkili adım atmamış olup; buna rağmen, devasa olumsuz çevresel etkilerine dair kanıtlar bulunmaktadır.
Bitcoin’in merkezi olmayan doğası yetkililer için zorluklar yaratır ve bazen gereksiz düzenleyici kaderciliğe yol açar. Ancak Bitcoin işlemleri, her işlem genel blok zincirindeki benzersiz bir adrese bağlı olduğundan, tam bir anonimlik yerine takma ad sunar. Bu nedenle Bitcoin, yasadışı faaliyetleri kolaylaştıran ve işlemlerin takibi yoluyla suçlulara karşı yasal işlem başlatılmasına yol açan, anonimlik için lanetli bir araç olmuştur (Greenberg, 2024).
Dahası, Bitcoin’in fiilen yasaklanacak kadar güçlü düzenleyici müdahalelere maruz kalmaması gerektiği düşüncesi yanlış görünmektedir. Bir kişinin kolluk kuvvetlerinin etkili erişiminden korunduğu inancı, merkezi olmayan özerk organizasyon (decentralised autonomous organisation) için bile oldukça yanıltıcı olabilir. Merkezi olmayan özerk organizasyonlar, merkezi liderliği olmayan, blok zinciri teknolojisine dayanan, üyelerin sahip olduğu dijital topluluklardır. Yakın zamanda yaşanan bir dava, kripto menkul kıymet arzını ve satışını kaydetirmediği için SEC tarafından 1,7 milyon ABD dolarından fazla para cezasına çarptırılan BarnBridge merkezi olmayan özerk organizasyon ile ilgiliydi. Özerklik iddiasına rağmen merkezi olmayan özerk organizasyon, SEC’in kurucuları üzerindeki baskısının ardından yerleşik olmuştur. Merkezi olmayan altyapıların yöneticileri belirlendiğinde yetkililer, iddia edilen özerkliğin sınırlamalarını vurgulayarak onları etkili bir şekilde kovuşturabilir.
Bu prensip Bitcoin için de geçerlidir. Bitcoin ağı, rollerin belirlenen kişilere atandığı bir yönetim yapısına sahiptir. Yetkililer, Bitcoin kullanılarak yapılan büyük ölçekli yasadışı ödemeler nedeniyle bu kişilerin yargılanması gerektiğine karar verebilir. Merkezi olmayan finans, yasa koyucunun gerekli gördüğü ölçüde güçlü bir şekilde düzenlenebilir.
Gevşek kontroller nedeniyle cezaların artırılması gibi son gelişmeler (Noonan ve Smith, 2024). ve Avrupa Birliği’nin kripto varlıklar için kara para aklamayı önleme kurallarını güçlendirme anlaşması, kripto birimi alanında daha sıkı düzenleme ihtiyacının giderek daha fazla kabul edildiğini göstermektedir.
Sonuç
Bitcoin’in fiyat seviyesi onun sürdürülebilirliğinin bir göstergesi değildir. Ekonomik temel veriler yoktur, ciddi tahminlerin türetilebileceği gerçeğe uygun değer yoktur. Spekülatif balonda “fiyatın kanıtı” (proof of price) yoktur. Bunun yerine spekülatif balonun yeniden şişirilmesi, Bitcoin lobisinin etkinliğini göstermektedir. “Piyasa” kapitalizasyonu (market capitalisation), iskambil evi çöktüğünde meydana gelecek genel sosyal hasarın miktarını belirler. Yetkililerin dikkatli olması ve toplumu kara para aklamaya, siber suçlara ve diğer suçlara, finansal açıdan daha az eğitimli kişilerin mali kayıplara ve kapsamlı çevresel zararlara karşı koruması önemlidir. Ama bu iş henüz yapılmamıştır.
[1] <https://www.ecb.europa.eu/press/blog/date/2022/html/ecb.blog221130~5301eecd19.en.html>
1966 yılında, Gence-Borçalı yöresinden göç etmiş bir ailenin çocuğu olarak Ardahan/Çıldır’da doğdu [merhume Anası (1947-10 Temmuz 2023) Erzurum/Aşkale; merhum Babası ise Ardahan/Çıldır yöresindendir]. 1984 yılında yapılan sınavda Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü kazandı. 1985 yılında Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümüne yatay geçiş yaptı ve 1988’de Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü birincilikle, Fakülteyi ise 11’inci olarak bitirdi.
1997 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nin Denver şehrinde yer alan ‘Spring International Language Center’da; 65’inci dönem müdavimi olarak 2008-2009 döneminde Milli Güvenlik Akademisi’nde (MGA) eğitim gördü ve MGA’dan dereceyle mezun oldu. MGA eğitimi esnasında ‘Sınır Aşan Sular Meselesi’, ‘Petrol Sorunu’ gibi önemli başlıklarda bilimsel çalışmalar yaptı.
Türkiye’de Yatırımların ve İstihdamın Durumu ve Mevcut Ortamın İyileştirilmesine İlişkin Öneriler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü);
Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Yaşanan Sorunlar ve Alınması Gereken Önlemler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü, Sevinç Akbulak ile birlikte);
Kayıp Yıllar: Türkiye’de 1980’li Yıllardan Bu Yana Kamu Borçlanma Politikaları ve Bankacılık Sektörüne Etkileri (Bankalar Yeminli Murakıpları Vakfı Eser Yarışması, Övgüye Değer Ödülü, Emre Kavaklı ve Ayça Tokmak ile birlikte);
Türkiye’de Sermaye Piyasası Araçları ve Halka Açık Anonim Şirketler (Sevinç Akbulak ile birlikte) ve Türkiye’de Reel ve Mali Sektör: Genel Durum, Sorunlar ve Öneriler (Sevinç Akbulak ile birlikte) başlıklı kitapları yayımlanmıştır.
Anonim Şirketlerde Kâr Dağıtımı Esasları ve Yedek Akçeler (Bilgi Toplumunda Hukuk, Ünal TEKİNALP’e Armağan, Cilt I; 2003), Anonim Şirketlerin Halka Açılması (Muğla Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Tartışma Tebliğleri Serisi II; 2004) ile Prof. Dr. Saim ÜSTÜNDAĞ’a Vefa Andacı (2020), Cilt II, Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler (2021), Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler II (2021), Sosyal Bilimlerde Güncel Gelişmeler (2021), Ticari İşletme Hukuku Fasikülü (2022), Ticari Mevzuat Notları (2022), Bilimsel Araştırmalar (2022), Hukuki İncelemeler (2023), Prof. Dr. Saim Üstündağ Adına Seçme Yazılar (2024), Hukuka Giriş (2024) başlıklı kitapların bazı bölümlerinin de yazarıdır.
1992 yılından beri Türkiye’de yayımlanan otuza yakın Dergi, Gazete ve Blog’da 2 bin 500’ü aşan Telif Makale ve Telif Yazı ile tamamı İngilizceden olmak üzere Türkçe Derleme ve Türkçe Çevirisi yayımlanmıştır.
1988 yılında intisap ettiği Sermaye Piyasası Kurulu’nda (SPK) uzman yardımcısı, uzman (yeterlik sınavı üçüncüsü), başuzman, daire başkanı ve başkanlık danışmanı; Özelleştirme İdaresi Başkanlığı GSM 1800 Lisansları Değerleme Komisyonunda üye olarak görev yapmış, ayrıca Vergi Konseyi’nin bazı alt çalışma gruplarında (Menkul Sermaye İratları ve Değer Artış Kazançları; Kayıt Dışı Ekonomi; Özkaynakların Güçlendirilmesi) yer almış olup; halen başuzman unvanıyla SPK’da çalışmaktadır.
Hayatı dosdoğru yaşamak ve çalışkanlık vazgeçilmez ilkeleridir. Ülkesi ‘Türkiye Cumhuriyeti’ her şeyin üstündedir.