‘Franchising’ Düzenlenmeli midir?

1. Genel Bakış

Franchising^[1], ‘franchise’a^[2] özgü yasaları olan önemli sayıda ülkede düzenlenirken, diğerleri daha genel ticaret yasalarının uygulanması yoluyla karmaşık ve zorlu bir düzenleyici ortam dayatmaktadır.

Bu yasalar, franchise satış sürecini, franchise sözleşmesinin içeriğini düzenlemekte ve bazıları belgelerin kamu (ticaret) siciline (public register) kaydedilmesini gerektirmektedir.

Bu yasal uyum sorunları, anlaşmaların yapılması ve sitelerin açılması için ticari zaman çizelgelerini etkileyebilir, o nedenle planlama aşamasında belirlenmelidir.

Birleşik Krallık’ta, ‘franchise’a özgü bir düzenleme veya düzenleyici olmaması anlamında franchising “düzenlenmemiş” bir konudur, ancak franchise ilişkisini etkileyen birkaç yasa ve genel hukuk ilkesi vardır. Ayrıca, sektörün çoğunluğunun üye olduğunu ve bu üyelerin de etik kurallarına uygun şekilde çalışmayı kabul ettiğini iddia eden Birleşik Krallık Franchise Birliği’nin (British Franchise Association-BFA) güçlü bir yeri bulunmaktadır. Bu anlamda, Birleşik Krallık’ta güçlü bir öz düzenleme unsuru vardır.

Amerika Birleşik Devletleri (ABD) gibi diğer pazarlarda ise franchising sıkı bir şekilde düzenlenmektedir.

2. Franchise Düzenlemesinin Amacı

Devletlerin franchising’i düzenlemeye karar vermelerinin bazı nedenleri şunlardır:

Koruma (protection): Franchise alanların, kötü niyetli franchisörler tarafından sömürülebilecek, savunmasız bir işletme sahibi sınıfı olduğu algısı vardır.
Güven (trust): Standardizasyon yoluyla tüketici güvenini ve marka itibarını artırma amacı vardır ki; düzenlemeler tutarlılık ve eşit rekabet koşulları yaratabilir.
Açıklık (clarity): Franchise verenler ile franchise alanlar arasındaki anlaşmazlıkların önlenmesi sağlanır.
İstikrar (stability): Düzenleme, franchise alanlara ve tüketicilere zarar verebilecek düşük kaliteli veya uygulanamaz franchise sistemlerinin yayılmasını önleyerek franchise pazarının istikrarına katkıda bulunabilir.

3. Öz Düzenleme [self-regulation] Lehine Olan Gerekçeler

Esneklik (flexibility): Öz düzenleme, franchisor’ların ve franchise alanların, katı devlet düzenlemelerine bağlı kalmadan uygulamalarını kendi özel ihtiyaçlarına ve koşullarına göre uyarlamalarına olanak tanır. Bu esneklik, pazar değişikliklerine ve yeniliklere daha hızlı uyum sağlamayı temin edebilir.
Sektörel uzmanlık (industry expertise): Franchise verenler ve franchise birlikleri derin sektör bilgisine ve anlayışına sahiptir. Öz düzenleme, bu uzmanlığa dayalı standartlar ve yönergeler geliştirmelerine olanak tanır ve düzenlemelerin pratik ve etkili olmasını sağlar.
Pazar ihtiyaçlarına duyarlı olma (responsive to market needs): Öz düzenleme, uygulanması daha uzun sürebilen devlet düzenlemelerine kıyasla pazarın gelişen ihtiyaçlarına daha duyarlı olabilir. Franchise birlikleri, ortaya çıkan sorunları veya eğilimleri ele almak için standartları ve yönergeleri hızla ayarlayabilir.
Güven ve işbirliğini teşvik etme (promotes trust and collaboration): Öz düzenleme, sektör içinde güven ve işbirliği duygusunu teşvik eder. Franchise verenler ve franchise alanlar, emsalleri tarafından geliştirilen standartlara ve yönergelere gönüllü olarak uymaya daha yatkındır ve bu da daha iyi ilişkilere ve işbirliğine yol açar.
Devletin aşırı etkisini önleme (avoids government overreach): Öz düzenleme, sektörün endişeleri ele almasına ve devlet müdahalesi olmadan standartları korumasına olanak tanır. Bu özerklik, franchising’in girişimci ruhunu korur ve yeniliği ve büyümeyi engelleyebilecek külfetli düzenleyici koşullardan kaçınır.
Maliyet etkinliği (cost-effectiveness): Öz düzenleme, maliyet açısından devlet düzenlemesinden daha etkin olabilir. Franchise birlikleri, standartları geliştirmek ve yürürlüğe koymak için kaynakları bir araya getirebilir ve böylece bireysel işletmeler üzerindeki finansal yükü azaltabilir.
Rekabet avantajını koruma (maintains competitive advantage): Öz düzenleme, pazara giriş için yüksek standartlar belirleyerek yerleşik franchisörlerin rekabet avantajını korumaya yardımcı olabilir. Bu, daha az itibarlı operatörleri caydırabilir ve sektörün itibarını bir bütün olarak koruyabilir.

4. Öz Düzenlemenin Önündeki Temel Zorluklar

Gevşek uygulama/daha fazla potansiyel işletme (loose practice/greater potential for exploitation): Sektörü denetleyen bağımsız bir kuruluşun olmaması, keskin uygulamalar için koşullar yaratır. Bazı operatörler, piyasada güvenilirlik kazanmak için Birleşik Krallık Franchise Birliği gibi kuruluşlarla bir ilişki kurma bahanesini kullanırlar, ancak standartlara ciddi bir bağlılık göstermezler. Söz konusu çürük elmalar ayıklanmadığında, bu, öz düzenlemenin başarısızlığıdır, ancak sorunun bir kısmı bu tür ilişkilerin nasıl finanse edildiği ve yaptırımların genellikle önemsiz veya tutarsız olmasıyla ilgilidir.
“Normlar”/”en iyi uygulama” konusunda tek tip standartların/anlayışın olmaması (lack of uniform standards/understanding around norms/best practice): Sözleşmelerde standardizasyon eksikliği ve bunları hazırlayanların farklı deneyim düzeyleri, müzakereleri uzatabilir ve maliyetleri artırabilir. Ayrıca, bir franchise sahibinin bir markadan diğerine çok farklı bir yasal ortam deneyimleyebileceği anlamına gelir.
Uygulanabilir düzenlemeler söz konusu olduğunda ses eksikliği (lack of voice when it comes to applicable regulations): Örneğin, franchising sektörü, Birleşik Krallık ve Avrupa Birliği (AB) blok muafiyetleri yakın zamanda yenilendiğinde sesini duyurmakta zorlanmıştır. Bu, sektör için kaçırılmış bir fırsattı ve kurallarda gezinmek hâlâ zordur.
Devlet desteğinin eksikliğinin franchise sektörünün büyümesini engellediği söylenebilir (lack of government backing can arguably hold back the growth of the franchise sector).
Mahkemeler her zaman franchise davaları ile başa çıkmak için iyi donanımlı değildir (courts are not always well-equipped to deal with franchise cases): Yargıçlar her zaman franchise dinamiklerini anlamaz ve mahkeme süreci çok uzun ve pahalıdır ki, bu da zengin ve güçlüleri kayırır. Bu, adalete erişimde asimetri yaratır. Açık bir alternatif eksikliği vardır, ancak Birleşik Krallık Franchise Birliği ve başka yerlerdeki benzer dernekler bunu bir arabuluculuk mekanizması aracılığıyla ele almaya çalışmaktadır.

5. Düzenlemenin [regulation] Önündeki Temel Zorluklar

Maliyet (cost): Kamuyu aydınlatma belgelerinin, tescillerin ve yıllık güncellemelerin yasal uyum yükü, anlaşmaları uygulanamaz hale getirebilir.
Farklılık eksikliği (lack of nuance): Her türlü faaliyet aynı düzenlemelere tabidir: Örneğin, açıkça “küçük aile işletmeleri” franchise alanlarını korumak için tasarlanmış kurallar ve düzenlemeler büyük şirketler/sınır ötesi franchise verenler için de geçerlidir. Bu, gereksiz gecikmelere ve işlem maliyetlerine yol açar.
Aşırılık (overreach): Örneğin, Fransa’daki franchise düzenlemeleri, yabancı bir franchise verenin yerel bir pazar araştırması hazırlamasını gerektirir (bu, franchise alanın bilmesi gereken bir şey değil midir?) veya Hollanda Franchise Yasası uyarınca sistemde önemli bir değişiklik yapmadan önce franchise alanların basit çoğunluğunu elde etme zorunluluğu söz konusudur ki; bu, tartışmalı olarak, franchise sistemlerini pazar değişiklikleri karşısında daha az çevik hale getirir.
Ticaret engeli olarak hareket etmesi (acting as a trade barrier): Örneğin Endonezya’daki yerel üretim şartları, telif hakkı oranlarının kısıtlanması (Güney Afrika’da banka onayı gerekir), franchisor’ın asgari ticaret geçmişi zorunluluğu, 2 + 1 kuralı (Suudi Arabistan ve Çin).
Etkisiz uygulama organları (ineffective enforcement bodies): Bazı pazarlarda tescil sürecinde yaşanan bitmek bilmeyen gecikmeler ve diğerlerinde kuralların karmaşıklığı, bazı markaların bu ilişkinin bir franchise’dan başka bir şeymiş gibi davranmasına neden olmaktadır.

6. Düzenleme Örnekleri

6.1. Genel ticaret yasalarının franchise üzerindeki etkisi (impact of general commercial laws on franchising)

Franchising, iyi niyet yükümlülüğü, rekabet hukuku, haksız rekabet hukuku, acente hukuku ve tüketici hukuku gibi dikkate alınması gereken çeşitli genel yasalarla düzenlenmektedir.

Çoğu Avrupa gibi medeni hukuk yargı bölgelerinde, tüm ticari anlaşmalar ticari medeni hukuka uygun olarak yürütülmelidir. Bu kanunlar, iyi niyet yükümlülüğü ve denge ve hakkaniyet gereksinimi gibi bir dizi genel ilkeyi bir franchise anlaşmasına dâhil edecektir. Bu nedenle medeni hukuk franchise anlaşmaları genellikle genel hukuk anlaşmalarından daha kısadır ve ihlal ve fesih gibi konularda genel hukuk franchise anlaşmasının içerebileceği bazı özelliklerden yoksundur.

Rekabet hukuku, franchise ilişkisi üzerinde önemli bir etkiye sahip olup, münhasırlık (satış ve tedarik), çevrimiçi faaliyet, rekabet etmeme ve fiyatlandırma gibi konuları düzenlemektedir.

Bazı yargı bölgelerinde ise, franchise alanlar geçerli ticari temsilcilik yasaları veya hatta tüketici koruma yasaları kapsamında korumaya hak kazanabilir.

6.2. Satış sürecinin düzenlenmesi (regulation of the sales process)

ABD, Kanada, Avustralya ve Çin gibi ülkeler sözleşme öncesi kamuyu aydınlatma (pre-contractual disclosure) için öngörülen bir form gerektirir. Temel kamuyu aydınlatma konuları arasında açıklamanın nasıl ve ne zaman yapılması gerektiği, anlaşmanın kesinleşmesinden önce zorunlu soğuma süreleri ve satış ve açıklama belgelerinin içeriğinin kapsamı yer alır.

Kamuyu aydınlatma yükümlülüklerine uyulmamasının sonuçları değişir. Uygunsuzluk genellikle franchisee’nin, anlaşmaya girdikten sonra makul bir süre içinde hareket etmesi koşuluyla kısıtlama olmaksızın anlaşmadan çekilme hakkını verir. Franchisee ayrıca franchise vereni tazminat için dava edebilir. Bazı yargı bölgeleri ise, uyulmaması durumunda para cezası da uygular.

6.3. Sözleşme şartlarının düzenlenmesi (regulation of contractual terms)

Bazı ülkelerdeki franchise’a özgü yasalar, franchise anlaşmasında zorunlu sözleşmesel şartlar koyar. Bunlara genellikle asgari süre, iyi niyet yükümlülüğü, fesih kısıtlamaları ve fesih sonrası rekabet etmeme maddeleri kısıtlamaları vb. dâhildir. Bu zorunlu hükümler önerilen iş modelini etkileyebilir ve teklif edilen ticari anlaşmanın şartlarını değiştirebilir.

6.4. Tescil yükümlülükleri (registration requirements)

Bazı yargı bölgeleri, franchisor’ın yalnızca ilgili ayrıntıları tescil ettirmesini gerektirirken, diğerleri tüm belgelerin tescil edilmesini gerektirir. Gelişmekte olan pazarlarda bunun amacı, devletin pazarda iş yapan franchisor’ları izlemesini sağlamakken, daha gelişmiş ekonomilerde (ABD ve İspanya gibi) şeffaflığı sağlamak ve belirli bir kalite seviyesini korumaktır.

Bazı ülkelerde birden fazla tescil yükümlülüğü vardır. Örneğin, sadece bir eyalette franchise satan Çin’deki franchise verenler, bilgileri o eyaletin Ticaret Bakanlığı’nın (Ministry of Commerce-MOFCOM) yerel ofisine bildirmek zorundadır, oysa eyaletler arası franchise için evrakın Ticaret Bakanlığı’na bizzat bildirilmesi gerekmektedir.

7. Sonuç

Bazıları, kötü düzenlemeden hiç düzenleme olmamasının daha iyi olduğunu söyleyebilir ve Birleşik Krallık bağlamında, belirli bir düzenlemenin olmadığı durumlarda franchise ilişkisini düzenleyen çeşitli denge ve denetim mekanizmalarının bulunduğu göz önüne alındığında, biz de buna katılmaya meyilliyiz.

Düzenleme olsun veya olmasın, gerçek şudur ki; franchise verenler ile franchise alanların anlaşmazlığa düşüp dava açacağı durumlar her zaman olacaktır.

Birleşik Krallık’ta, franchising ekonominin yerleşik bir parçası olsa da, ekonomik faaliyetteki payı hâlâ nispeten küçüktür ve yakın gelecekte yeni bir Hükümetin Birleşik Krallık franchise düzenlemesine öncelik vermesi olası görünmemektedir. Yine de, Birleşik Krallık için yeni bir franchise düzenlemesi önerme fırsatımız olsaydı, ele alınmasını isteyeceğimiz bazı konular şunlardır.

Bir işletmenin franchise verebilmesinden önce sağlaması gereken asgari ölçütler.
Zorunlu kısa formlu kamuyu aydınlatma belgeleri (ancak tescil zorunluluğu olmaması).
Yeni franchise sahipleri ve franchise danışmanları için zorunlu eğitim kursları.
Franchise sözleşmelerinde zorunlu hak ve yükümlülükler.
Rekabet hukukunun franchise sistemlerini nasıl etkilediğine dair daha fazla netlik sağlamak için franchise’a özgü bir blok muafiyeti.
Franchise uyuşmazlıklarının çözümüne yönelik özel arabuluculuk forumu.

Doğru dengeyi yakalamak önemlidir. Düzenlemenin amacı, büyümeyi ve yeniliği teşvik edecek sektöre güven ve kesinlik sağlamak olmalıdır. Bu, yeni düzenleme, devlet veya sektör kaynaklı fonlama ve ulusal franchise birlikleri için gelişmiş rollerin bir karışımı yoluyla elde edilebilir. Düzenlemenin etkinliğinin düzenli olarak gözden geçirilmesi çözümün bir parçası olmalıdır.

[1] Çevirenin Notu: Franchising birbirinden bağımsız iki taraf arasında imzalanan bir sözleşme ile bir ürün ya da hizmetin imtiyaz hakkına sahip olan tarafın, imtiyaz hakkını belirli süre ve koşullar dâhilinde ikinci tarafa vermesidir. Bu imtiyaz hakkı beraberinde yönetim, organizasyon ve pazarlamaya dair bilgi birikiminin aktarılmasını da içerir. Franchising sisteminin tarihi 1800’lü yılların ikinci yarısına uzanır. Singer Dikiş Makineleri Şirketi’nin 1863 yılında oluşturduğu dağıtım sistemi ilk franchising örneği olarak kabul edilir. 1888’de General Motors, 1902’de ilaç şirketi Recall tarafından da uygulanan sistem asıl çıkışını 1950’li yılların sonunda yaşamış ve zamanla girişimcilik ekosisteminin önemli bir parçası haline gelmiştir. Türkiye’deki ilk franchising uygulamaları ise 1980’li yılların ikinci yarısında uluslararası “fast-food” zincirleri ile başlamıştır. Günümüzde başta gıda olmak üzere, giyim, kozmetik, kuru temizleme, otomobil kiralama, bilgisayar, oto servis ürünleri gibi 60’tan fazla iş kolunda franchising verilmektedir. [Not: İşbu metni Türkçeye çeviren kişi, Notta geçen Singer Dikiş Makineleri Şirketi’nin İstanbul Maltepe-Tugay Yolundaki fabrikasının demir döküm haddehanesinde 1986-1988 yılları arasında işçi-amele olarak çalışmıştır.]

[2] Çevirenin Notu: Franchise, “özgürleştirmek” anlamına gelen Fransızca “franchir” fiilinden gelir ve kendisi de “özgür” anlamına gelen ‘franc’dan gelmedir. Franc, İngilizce frank (“özgür, açık sözlü ve samimi ifadeyle işaretlenmiş”) kelimesinin de kökenidir, ancak başlangıçta Orta Çağ’ın başlarında günümüzde Fransa olarak bilinen yerde yaşayan Batı Cermen kabilesini ifade eder. Zamanla Romalıların yerini aldılar ve dilleri ve kültürleri Galyalılar ve Romalılarınkiyle karıştı, bu noktada frank etnik anlamını yitirdi ve köle olmayan herhangi bir sakini ifade etmek için kullanıldı -“özgür” kişi. Sonuç olarak, ülkenin adı olan Fransa da, Frank’tan türemiştir. [<https://www.merriam-webster.com/wordplay/the-history-of-franchise-voting-rights-movies#:~:text=Franchise%20comes%20from%20the%20French,France%20in%20the%20early%20Middle>]

Yavuz Akbulak

1966 yılında, Gence-Borçalı yöresinden göç etmiş bir ailenin çocuğu olarak Ardahan/Çıldır’da doğdu [merhume Anası (1947-10 Temmuz 2023) Erzurum/Aşkale; merhum Babası ise Ardahan/Çıldır yöresindendir]. 1984 yılında yapılan sınavda Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü kazandı. 1985 yılında Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümüne yatay geçiş yaptı ve 1988’de Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü birincilikle, Fakülteyi ise 11’inci olarak bitirdi.
1997 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nin Denver şehrinde yer alan ‘Spring International Language Center’da; 65’inci dönem müdavimi olarak 2008-2009 döneminde Milli Güvenlik Akademisi’nde (MGA) eğitim gördü ve MGA’dan dereceyle mezun oldu. MGA eğitimi esnasında ‘Sınır Aşan Sular Meselesi’, ‘Petrol Sorunu’ gibi önemli başlıklarda bilimsel çalışmalar yaptı.
Türkiye’de Yatırımların ve İstihdamın Durumu ve Mevcut Ortamın İyileştirilmesine İlişkin Öneriler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü);
Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Yaşanan Sorunlar ve Alınması Gereken Önlemler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü, Sevinç Akbulak ile birlikte);
Kayıp Yıllar: Türkiye’de 1980’li Yıllardan Bu Yana Kamu Borçlanma Politikaları ve Bankacılık Sektörüne Etkileri (Bankalar Yeminli Murakıpları Vakfı Eser Yarışması, Övgüye Değer Ödülü, Emre Kavaklı ve Ayça Tokmak ile birlikte);
Türkiye’de Sermaye Piyasası Araçları ve Halka Açık Anonim Şirketler (Sevinç Akbulak ile birlikte) ve Türkiye’de Reel ve Mali Sektör: Genel Durum, Sorunlar ve Öneriler (Sevinç Akbulak ile birlikte) başlıklı kitapları yayımlanmıştır.
Anonim Şirketlerde Kâr Dağıtımı Esasları ve Yedek Akçeler (Bilgi Toplumunda Hukuk, Ünal TEKİNALP’e Armağan, Cilt I; 2003), Anonim Şirketlerin Halka Açılması (Muğla Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Tartışma Tebliğleri Serisi II; 2004) ile Prof. Dr. Saim ÜSTÜNDAĞ’a Vefa Andacı (2020), Cilt II, Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler (2021), Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler II (2021), Sosyal Bilimlerde Güncel Gelişmeler (2021), Ticari İşletme Hukuku Fasikülü (2022), Ticari Mevzuat Notları (2022), Bilimsel Araştırmalar (2022), Hukuki İncelemeler (2023), Prof. Dr. Saim Üstündağ Adına Seçme Yazılar (2024), Hukuka Giriş (2024) başlıklı kitapların bazı bölümlerinin de yazarıdır.
1992 yılından beri Türkiye’de yayımlanan otuza yakın Dergi, Gazete ve Blog’da 2 bin 500’ü aşan Telif Makale ve Telif Yazı ile tamamı İngilizceden olmak üzere Türkçe Derleme ve Türkçe Çevirisi yayımlanmıştır.
1988 yılında intisap ettiği Sermaye Piyasası Kurulu’nda (SPK) uzman yardımcısı, uzman (yeterlik sınavı üçüncüsü), başuzman, daire başkanı ve başkanlık danışmanı; Özelleştirme İdaresi Başkanlığı GSM 1800 Lisansları Değerleme Komisyonunda üye olarak görev yapmış, ayrıca Vergi Konseyi’nin bazı alt çalışma gruplarında (Menkul Sermaye İratları ve Değer Artış Kazançları; Kayıt Dışı Ekonomi; Özkaynakların Güçlendirilmesi) yer almış olup; halen başuzman unvanıyla SPK’da çalışmaktadır.
Hayatı dosdoğru yaşamak ve çalışkanlık vazgeçilmez ilkeleridir. Ülkesi ‘Türkiye Cumhuriyeti’ her şeyin üstündedir.