1. Giriş
Hindistan Menkul Kıymetler ve Borsa Kurulu (Securities and Exchange Board of India-SEBI), 03 Temmuz 2023 tarihinde, 1999 tarihli Hindistan Menkul Kıymetler ve Borsa Kurulu Kredi Derecelendirme Kuruluşları Düzenlemelerinde [Securities and Exchange Board of India (Credit Rating Agencies) Regulations[1]] değişiklik yapmak üzere 2023 tarihli Hindistan Menkul Kıymetler ve Borsa Kurulu Kredi Derecelendirme Kuruluşları Düzenleme Değişikliklerini [Securities and Exchange Board of India (Credit Rating Agencies) (Amendment) Regulations[2]] tanıttı. Yönetmeliğin temel amacı, Hindistan’daki ESG (environmental, social, and governance; çevresel, sosyal ve kurumsal yönetim) derecelendirme kuruluşlarının faaliyetlerini düzenleyen kapsamlı bir düzenleyici çerçeve oluşturmaktır. Yönetmelik, diğerlerinin yanı sıra, ESG derecelendirme kuruluşlarının tescili, davranış kuralları, ESG derecelendirme süreci ile ilgili kuralları belirlemeye çalışmakta ve kamuyu aydınlatma yükümlülükleri getirmektedir. Bu makale, Yönetmelikte belirtilen ESG derecelendirme kuruluşlarına odaklanmakta ve Hindistan Menkul Kıymetler ve Borsa Kurulu’nun bunları düzenleme konusundaki yaklaşımını analiz etmektedir.
2. Hindistan Menkul Kıymetler ve Borsa Kurulu’nun İstişare Belgesindeki Konumu
Düzenlemenin bildirilmesinden önce Hindistan Menkul Kıymetler ve Borsa Kurulu, Hindistan’daki düzenlemeye tabi olmayan ESG derecelendirme kuruluşları ile ilgili endişeleri anlamak amacıyla Menkul Kıymet Piyasaları için ESG Derecelendirme Sağlayıcıları hakkında bir danışma belgesi[3] yayınladı. Hindistan Menkul Kıymetler ve Borsa Kurulu, bu danışma belgesini Uluslararası Menkul Kıymetler Komisyonları Örgütü’nün (International Organisation of Securities Commissions) “ESG Derecelendirmeleri ve Veri Ürünü Sağlayıcıları” (ESG Ratings and Data Product Providers) hakkındaki raporunun ardından hazırladı. İstişare belgesinde Hindistan Menkul Kıymetler ve Borsa Kurulu, ESG Etki Derecelendirmeleri ve ESG Kurumsal Risk Derecelendirmeleri (ESG Impact Ratings and ESG Corporate Risk Ratings) gibi ESG ürünlerindeki belirsizlik ve tutarsızlıkları kabul etti. Ayrıca derecelendirme metodolojilerinde yeknesaklık olmadığından yeşil aklama riskinin mevcut olduğu da belirtildi. Yeşil yıkama, işletmelerin kendilerini çevresel açıdan daha sürdürülebilir göstermek için kullandıkları aldatıcı uygulamaları ifade eder.
İstişare belgesinde Hindistan Menkul Kıymetler ve Borsa Kurulu, ESG derecelendirme süreci ile ilgili olarak belirli bir ürüne yönelik derecelendirme metodolojisinin atanan tüm derecelendirmelerde tutarlı olması gerektiğini önerdi. Ayrıca, ESG derecelendirme kuruluşlarının tarafsızlık ve bağımsızlığı korumak için gerekli özeni göstermeleri ve bağımsız mesleki muhakeme yapmaları gerekmektedir. Ancak, derecelendirme sürecinin güvenilirliğini artırmak amacıyla bu tür titizlik ve muhakeme için daha açık standartların sağlanması ihtiyatlı olurdu.
Hindistan Menkul Kıymetler ve Borsa Kurulu ayrıca ESG derecelendirme kuruluşlarının iş modelinin derinlemesine bir analizini yaptı ve bunu kredi derecelendirme kuruluşlarının iş modelleriyle karşılaştırdı. Kredi derecelendirme kuruluşlarının, öncelikle kredi notunun menkul kıymet ihraçları veya borsalarda kote edilmeleri için zorunlu bir koşul olması nedeniyle “ihraççının ödemesi” modelini (issuer-pay model) izlediğini belirtti. Öte yandan, küresel olarak ESG derecelendirme kuruluşları, menkul kıymetlerin ihraç edilmesinden veya borsalarda kote edilmesinden önce ESG derecelendirmesine gerek olmadığı için yatırımcıların derecelendirme hizmetlerine abone olabileceği bir “katılımcı/abone ödemesi” modelini (subscriber-pay model) izlemektedir. Hindistan Menkul Kıymetler ve Borsa Kurulu, “katılımcı/abone ödemesi” modelinin potansiyel çıkar çatışması endişelerine yol açabileceğini belirtti. Örneğin, bir ESG derecelendirme kuruluşunun sunduğu belirli bir derecelendirmeye abone olan bir yatırımcı, şirketin hedeflerine göre özelleştirilmiş bir analiz talep edebilir.
Hindistan Menkul Kıymetler ve Borsa Kurulu ayrıca ESG derecelendirme kuruluşlarına derecelendirme sürecini yürütmek için uzman komiteler oluşturmalarını da tavsiye etti. Ancak Hindistan’daki tüm kayıtlı ESG derecelendirme kuruluşlarının takip edeceği herhangi bir standart derecelendirme ölçeği önermekten kaçındı. Bu temkinli yaklaşım, Hindistan’daki ESG manzarasının hâlâ başlangıç aşamasında olduğu ve pazarların sürekli geliştiği göz önüne alındığında, bu tür bir standardın erken uygulanmasının sektörün doğal büyümesini engelleyebileceği anlayışına dayanıyor olabilir. Ayrıca bu iş modeli, daha küçük yatırımcıları parasal kapasite açısından dezavantajlı bir konuma sokuyor.
ESG derecelendirme kuruluşlarına ilişkin önerilen çerçeve incelendiğinde Hindistan Menkul Kıymetler ve Borsa Kurulu’nun istişare belgesine benzer bir yaklaşım izlediği açıkça görülüyor. Bir sonraki bölümde, Hindistan Menkul Kıymetler ve Borsa Kurulu’nun Yönetmelik kapsamında ESG derecelendirme kuruluşlarına ilişkin çerçevesini analiz edip yorumluyoruz.
3. ESG Derecelendirme Kuruluşlarına İlişkin Düzenleyici Çerçevenin Analizi
Yönetmelik, Hindistan Menkul Kıymetler ve Borsa Kurulu’na kayıt yaptırmak isteyen ESG derecelendirme kuruluşları için sıkı uygunluk kriterleri belirlemiştir. Yönetmelik 28E, diğer hususların yanı sıra (inter-alia), Hindistan’daki ESG derecelendirme faaliyetlerine ilişkin ayrıntılı bir iş planı sunmaları gerektiğini zorunlu kılmaktadır. Ayrıca, iş planında belirtilen hedefler, Hindistan menkul kıymetler piyasasında önerilen operasyonla sıkı bir şekilde ilgili ve makul olmalıdır.
Hindistan Menkul Kıymetler ve Borsa Kurulu, Yönetmeliğin çerçevesini çizerken, ESG derecelendirme kuruluşlarının şeffaflık ve yönetişim yönlerine daha fazla vurgu yaptı. Yönetmelik uyarınca bir web sitesi bulundurmaları ve ESG derecelendirme sürecine ilişkin önemli bilgileri açıklamaları gerekmektedir. Ayrıca, bu tür metodolojilerin gizli yönlerini akılda tutarak derecelendirme metodolojilerini de açıklamaları gerekmektedir. Derecelendirme metodolojisinde herhangi bir değişiklik olması durumunda, ESG derecelendirme kuruluşlarının da sonuçta ortaya çıkan değişiklikleri web sitelerinde açıklamaları gerekmektedir. Yönetmelik, çıkar çatışmalarına ilişkin politikaların çerçevelenmesini ve bunların internet sitesinde yayınlanmasını zorunlu hale getirmiştir. ESG derecelendirme kuruluşunun destekçisine bağlı derecelendirme kuruluşlarına yönelik genel bir kısıtlama bulunmaktadır. ESG derecelendirme kuruluşlarının aynı zamanda yürürlükteki yasalara uyumu sağlamak için bir uyum görevlisi ataması da gerekmektedir. Herhangi bir uyumsuzluk durumunda, uyum görevlisi Hindistan Menkul Kıymetler ve Borsa Kurulu’na derhal bağımsız olarak rapor vermelidir. Bu tür önlemler, ESG derecelendirme kuruluşlarının işleyişiyle ilgili olarak çeşitli yatırımcı sınıfları arasında bilgi simetrisini sağlayacaktır.
ESG derecelendirme sektöründe hissedarlık kilitlenmelerini önlemek için Hindistan Menkul Kıymetler ve Borsa Kurulu, Yönetmeliğe hissedarlık kısıtlamaları getirmiştir. Bir ESG derecelendirme kuruluşu, başka bir ESG derecelendirme kuruluşunda doğrudan veya dolaylı olarak %10’dan fazla hisseye sahip olamaz. Herhangi bir ESG derecelendirme kuruluşunun başka bir ESG derecelendirme kuruluşunda %10’u aşan hisse veya oy hakkı satın almayı düşünmesi durumunda Hindistan Menkul Kıymetler ve Borsa Kurulu’nun onayı gereklidir. Ayrıca, yönetici kilitlenmelerini önlemek için, bir ESG derecelendirme kuruluşu başka herhangi bir ESG derecelendirme kuruluşunun yönetim kurulunda temsil edilemez. ESG derecelendirme kuruluşlarına yönelik küresel pazar, ağırlıklı olarak birkaç kuruluşun -MSCI ESG, Sustainalytics, RepRisk ve ISS Environmental & Social QualityScore- hâkimiyetindedir[4]. Hissedarlık kısıtlamaları bu yeni ortaya çıkan endüstride bu tür bir konsolidasyonu engelleyecektir. Ayrıca yönetim kurulu kilitleri ile ilgili kısıtlamalar, ESG derecelendirme kuruluşları arasındaki gizli anlaşmaları önleyecektir.
Yönetmelik, ESG derecelendirme süreci ve derecelendirmelerin izlenmesine ilişkin geniş kapsamlı yönergeler ortaya koymuştur. Hindistan Menkul Kıymetler ve Borsa Kurulu, derecelendirme metodolojilerinin uygulanmasında tutarlılığı sağlamak için ESG derecelendirme kuruluşlarının yazılı politikalara, prosedürlere ve iç kontrollere sahip olmasını da zorunlu kılmıştır. Özellikle Hindistan Menkul Kıymetler ve Borsa Kurulu, ESG derecelendirme kuruluşlarına ESG derecelendirmelerini verirken Hindistan menkul kıymetler piyasasının benzersiz özelliklerini dikkate alma yetkisi vermiştir. Ayrıca derecelendirme metodolojilerini periyodik olarak güncellemeleri ve gözden geçirmeleri gerekmektedir. Derecelendirme, Hindistan Menkul Kıymetler ve Borsa Kurulu tarafından geri çekilmediği sürece müşterilerinin derecelendirmelerinin sürekli olarak izlenmesi gerekir. Yönetmelik, ESG derecelendirme kuruluşlarının yayınladıkları ESG derecelendirmelerini yıllık olarak veya ihtiyaç duyulduğunda daha sık gözden geçirmelerini zorunlu kılmaktadır. Daha ötesi, kurumların, derecelendirmeleri zamanında güncelleyebilmeleri için ESG ile ilgili önemli gelişmeleri takip edebilecek gelişmiş teknolojik araçlara sahip olmaları gerekmektedir.
Yönetmelik kapsamında Hindistan Menkul Kıymetler ve Borsa Kurulu, ESG derecelendirme kuruluşlarına özel kamuyu aydınlatma yükümlülükleri (specific disclosure obligations) getirmiştir. Yönetmelik, böyle bir kurumun derecelendirmelerinin tanımlarını ve sembollerini kamuya açıklamasının gerekli olduğunu öngörmektedir. Ayrıca kuruluşlar, ESG derecelendirmelerinin herhangi bir menkul kıymetin satın alınması, tutulması veya satılması yönünde tavsiye olarak değerlendirilmemesi gerektiğini açıkça belirtmelidir.
Özetle Hindistan Menkul Kıymetler ve Borsa Kurulu, Hindistan’daki ESG derecelendirme kuruluşlarını düzenleyen düzenleyici çerçeveye sıkı uyumluluk koşulları getirmiş ve kurumsal yönetim normlarını uygulamaya koymuştur. ESG derecelendirme kuruluşlarının şeffaflığı ve hesap verebilirliği, Yönetmelik’te yer alan temel ilkelerdir. Ancak Yönetmelik, ESG açıklamalarının denetlenmemesi[5] nedeniyle olası yeşil aklama riski konusunda sessiz kalıyor. Ayrıca, listede yer alan ilk bin kuruluş için 2022-2023 dönemi mali yılına ait İş Sorumluluğu ve Sürdürülebilirlik Raporlarının zorunlu olarak (mandatory filing of Business Responsibility and Sustainability Reports[6]) sunulması nedeniyle, ESG derecelendirme metodolojilerindeki tekdüzelik eksikliği, yanlış raporlamayı kolaylaştırabilir.
4. Sonuç
ESG yatırımlarının yükselişi, ESG derecelendirme kuruluşlarının sermaye piyasası ekosistemindeki önemini önemli ölçüde etkilemiştir. Yatırım topluluğu sürdürülebilir yatırım portföylerini belirlemek için ESG puanlarına güvendiğinden bu kurumlar çok önemli bir rol oynamaktadır. ESG derecelendirmelerinin amacı, paydaşlara bir şirketin ESG uygulamalarının kalitesi hakkında bilgi sağlamaktır. Hindistan Menkul Kıymetler ve Borsa Kurulu’nun Hindistan’daki ESG derecelendirme kuruluşlarını düzenleme çabaları doğru yönde atılmış bir adımdır. Bu alandaki gelecekteki araştırmalar, ESG derecelendirme metodolojilerindeki heterojenliğe ilişkin kaygılara odaklanmalıdır. Buna ek olarak deneysel araştırmalar, Hindistan bağlamında ESG derecelendirmelerinin yatırımcı tercihleri üzerindeki etkisine odaklanabilir.
[1] < https://www.sebi.gov.in/legal/regulations/jan-2023/securities-and-exchange-board-of-india-credit-rating-agencies-regulations-1999-last-amended-on-january-17-2023-_68140.html >
[2] < https://www.sebi.gov.in/legal/regulations/jul-2023/securities-and-exchange-board-of-india-credit-rating-agencies-amendment-regulations-2023_73451.html >
[3] < https://www.sebi.gov.in/reports-and-statistics/reports/jan-2022/consultation-paper-on-environmental-social-and-governance-esg-rating-providers-for-securities-markets_55516.html >
[4] Bu konuda bkz. < https://ir.lawnet.fordham.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1499&context=jcfl >
[5] < https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0275531919309523 >
[6] < https://www.sebi.gov.in/legal/circulars/may-2021/business-responsibility-and-sustainability-reporting-by-listed-entities_50096.html >
Yavuz Akbulak
1966 yılında, Gence-Borçalı yöresinden göç etmiş bir ailenin çocuğu olarak Ardahan/Çıldır’da doğdu. 1984 yılında yapılan sınavda Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü kazandı. 1985 yılında Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümüne yatay geçiş yaptı ve 1988’de Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü birincilikle, Fakülteyi ise 11’inci olarak bitirdi.
1997 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nin Denver şehrinde yer alan ‘Spring International Language Center’da; 65’inci dönem müdavimi olarak 2008-2009 döneminde Milli Güvenlik Akademisi’nde (MGA) eğitim gördü ve MGA’dan dereceyle mezun oldu. MGA eğitimi esnasında ‘Sınır Aşan Sular Meselesi’, ‘Petrol Sorunu’ gibi önemli başlıklarda bilimsel çalışmalar yaptı.
• Türkiye’de Yatırımların ve İstihdamın Durumu ve Mevcut Ortamın İyileştirilmesine İlişkin Öneriler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü);
• Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Yaşanan Sorunlar ve Alınması Gereken Önlemler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü, Sevinç Akbulak ile birlikte);
• Kayıp Yıllar: Türkiye’de 1980’li Yıllardan Bu Yana Kamu Borçlanma Politikaları ve Bankacılık Sektörüne Etkileri (Bankalar Yeminli Murakıpları Vakfı Eser Yarışması, Övgüye Değer Ödülü, Emre Kavaklı ve Ayça Tokmak ile birlikte),
• Türkiye’de Sermaye Piyasası Araçları ve Halka Açık Anonim Şirketler (Sevinç Akbulak ile birlikte) ve
• Türkiye’de Reel ve Mali Sektör: Genel Durum, Sorunlar ve Öneriler (Sevinç Akbulak ile birlikte)
başlıklı kitapları yayımlanmıştır.
• Anonim Şirketlerde Kâr Dağıtımı Esasları ve Yedek Akçeler (Bilgi Toplumunda Hukuk, Ünal TEKİNALP’e Armağan, Cilt I; 2003),
• Anonim Şirketlerin Halka Açılması (Muğla Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Tartışma Tebliğleri Serisi II; 2004)
ile
• Prof. Dr. Saim ÜSTÜNDAĞ’a Vefa Andacı (2020), Cilt II;
• Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler (2021);
• Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler II (2021);
• Sosyal Bilimlerde Güncel Gelişmeler (2021);
• Ticari İşletme Hukuku Fasikülü (2022);
• Ticari Mevzuat Notları (2022);
• Bilimsel Araştırmalar (2022);
• Hukuki İncelemeler (2023);
• Prof. Dr. Saim Üstündağ Adına Seçme Yazılar (2024);
• Hukuka Giriş (2024);
• İşletme, Pazarlama ve Hukuk Yazıları (2024),
• İnterdisipliner Çalışmalar (e-Kitap, 2025)
başlıklı kitapların bazı bölümlerinin de yazarıdır.
1992 yılından beri Türkiye’de yayımlanan otuza yakın Dergi, Gazete ve Blog’da 3 bini aşkın Telif Makale ve Telif Yazı ile tamamı İngilizceden olmak üzere Türkçe Derleme ve Türkçe Çevirisi yayımlanmıştır.
1988 yılında intisap ettiği Sermaye Piyasası Kurulu’nda (SPK) uzman yardımcısı, uzman (yeterlik sınavı üçüncüsü), başuzman, daire başkanı ve başkanlık danışmanı; Özelleştirme İdaresi Başkanlığı GSM 1800 Lisansları Değerleme Komisyonunda üye olarak görev yapmış, ayrıca Vergi Konseyi’nin bazı alt çalışma gruplarında (Menkul Sermaye İratları ve Değer Artış Kazançları; Kayıt Dışı Ekonomi; Özkaynakların Güçlendirilmesi) yer almış olup; halen başuzman unvanıyla SPK’da çalışmaktadır.
Hayatı dosdoğru yaşamak ve çalışkanlık vazgeçilmez ilkeleridir. Ülkesi ‘Türkiye Cumhuriyeti’ her şeyin üstündedir.