Kurumsal Yönetici ve Profesyoneller İçin ‘Merkez Bankası Dijital Para Birimleri’ ile ‘Sabitcoin’ Hakkında Bilinmesi Gerekenler*

1. Giriş

Merkez Bankası Dijital Para Birimi (Central Bank Digital Currency-CBDC), dijital bir itibari para birimidir. Muhtemelen dijital dolar, dijital sterlin/pound ve dijital avro yaklaşık beş yıl içinde yasal ödeme aracı olarak piyasaya sürülecektir. Federal Rezerv Başkan Yardımcısı Lael Brainard geçtiğimiz günlerde Amerika Birleşik Devletleri’nde (ABD) bir Merkez Bankası Dijital Para Birimi oluşturmanın muhtemelen beş yıl süreceğini söyledi. Aynı şekilde Avrupa Merkez Bankası (European Central Bank-ECB) Başkanı Christine Lagarde, ECB’nin en geç beş yıl içinde dijital avroya geçebileceğini açıkladı. İngiltere Merkez Bankası (Bank of England) da, dijital sterlini ihraç etmek için en erken tarihin on yılın ikinci yarısı olacağını belirtti.

Peki, Merkez Bankası Dijital Para Birimi nedir? Bir Merkez Bankası Dijital Para Birimi, fiziksel banknotlar ve madeni paralarda olduğu gibi, merkez bankasının bir yükümlülüğü olup, egemen (devlet/hükümet) para birimi cinsinden ifade edilmektedir. Merkez Bankası Dijital Para Birimi’ne erişmenin yolu, hane halkı ve işletmeler tarafından ödeme yapmak için kullanılabilecek bir merkez bankası elektronik parası biçimi olarak dijital bir cüzdan olacaktır. Genellikle bir ülkenin finansal sistemindeki bireyler ve işletmeler için evrensel olarak erişilebilen bir merkez bankası yükümlülüğü olarak tasarlanan “perakende Merkez Bankası Dijital Para Birimi”nden (retail CBDC) farklı olarak, “toptan Merkez Bankası Dijital Para Birimi” (wholesale CBDC), oldukça büyük (genellikle bankalararası) işlemler için tasarlanmış dijitalleştirilmiş bir merkez bankası yükümlülüğü anlamına gelmekte olup, bunun için erişim belirli finansal kurumlarla sınırlıdır. Özel olarak çıkarılan kripto para birimlerinin aksine, Merkez Bankası Dijital Para Birimleri, merkez bankaları (ABD Merkez Bankası olan Federal Reserve, İngiltere Merkez Bankası olan Bank of England, Avrupa Merkez Bankası-ECB) tarafından çıkarılacak ve hükümetler tarafından desteklenecektir. Kripto para birimleri ve sabitcoin’ler daha popüler hale geldikçe, dünya merkez bankaları bir alternatif sağlamaları gerektiğini fark ettiler ya da paranın geleceğinin onları geçip gitmesine izin verdiler.

‘Atlantic Council’e göre 2023 yılı, merkez bankası dijital para birimi keşfinde şimdiden önemli bir yıl olacak biçimde şekilleniyor. 01 Mart 2023 tarihi itibarıyla altmış beş ülke ileri gelişme aşamasında ve yirmiden fazla merkez bankası Merkez Bankası Dijital Para Birimi pilotlarını başlatmıştır. Bu ülkeleri daha derinlemesine incelemek için Atlantik Konseyi, dünya gayrisafi yurtiçi hâsılasının (GSYİH) %95’inden fazlasını temsil eden 119 ülkedeki gelişmeleri güncelleyen bir Merkez Bankası Dijital Para Birimi takipçisi başlatmıştır[1].

2. Uluslararası Merkez Bankası Dijital Para Birimi Çerçevesi

Uluslararası düzeyde Merkez Bankası Dijital Para Birimleri Uluslararası Para Fonu (International Monetary Fund-IMF), Dijital Para Birimi Para Otoritesi (Digital Currency Monetary Authority-DCMA) ve Uluslararası Ödemeler Bankası (Bank for International Settlements-BIS) tarafından zorlanmaktadır.

Uluslararası Para Fonu geçtiğimiz günlerde, bir Merkez Bankası Dijital Para Birimi araştıran ülkeler için bir rehber görevi görecek bir Merkez Bankası Dijital Para Birimi El Kitabı (CBDC Handbook) yayınlayacağını duyurdu[2].

Dijital Para Birimi Para Otoritesi (DCMA) de, merkez bankalarına, perakende ve ticari bankalara, Fintech’e, hükümetlere ve kripto para borsalarına açık merkezi olmayan bir uluslararası bankacılık ağı olan ‘Unicoin Ağı’nı (Unicoin Network) tanıttı. Merkez bankaları, Unicoin Network Crypto 2.0 protokolünü benimseyen esnek bir Merkez Bankası Dijital Para Birimi parasal sistemi devreye alabilir. Unicoin, küresel, kıtasal ve yerel ticaret ve ödemeler için evrensel bir para birimi (universal monetary unit-UMU) olarak tasarlanmış bir kripto para birimidir. Birincil hedefleri; ‘Unicoin’i sürekli bir değer deposu ve bir değişim kripto para birimi aracı olarak gerçekleştirmek için bir para politikası çerçevesi oluşturmak ve ‘Unicoin’in dünya çapındaki merkez bankaları için bir nakit rezerv mevduat para birimi olarak nitelendirilmesini sağlamaktır.

Uluslararası Ödemeler Bankası (BIS) ile İsrail, Norveç ve İsveç merkez bankaları, uluslararası ödemelerde perakende merkez bankası dijital para birimlerini kullanmanın potansiyel faydalarını ve zorluklarını inceleyen ‘Buzkıran Projesi’ni (Project Icebreaker) tamamlamıştır. ‘Buzkıran Projesi’, farklı deneysel perakende Merkez Bankası Dijital Para Birimi sistemleri arasında sınır ötesi ve para birimi işlemleri gerçekleştirmenin teknik fizibilitesini test etmiştir. BIS İnovasyon Merkezi Başkanı Cecilia Skingsley bu konuda şunları söyledi: “‘Buzkıran Projesi’, önermesi açısından benzersizdir. İlk olarak, merkez bankalarının yerel bir perakende Merkez Bankası Dijital Para Birimi tasarlama konusunda neredeyse tam özerkliğe sahip olmalarını sağlar. Ardından, aynı Merkez Bankası Dijital Para Birimi’nin uluslararası ödemeler için kullanılması için bir model sağlamaktadır.”

3. Dijital Dolar – ABD Merkez Bankası Dijital Para Birimi

ABD Başkanı Biden 09 Mart 2022 tarihinde, Dijital Varlıkların Sorumlu Gelişiminin Sağlanmasına İlişkin bir Başkanlık Kararnamesi imzaladı. Bir ABD Merkez Bankası Dijital Para Birimi, araştırma ve geliştirmeye aciliyet verilerek keşfedilecektir. Kararname, ABD Hükümetini, Amerikalıların çıkarlarını koruyacak şekilde potansiyel bir ABD Merkez Bankası Dijital Para Birimi için teknolojik altyapı ve kapasite ihtiyaçlarını değerlendirmeye yönlendiriyor. Kararname ayrıca Federal Rezervi bir ABD Merkez Bankası Dijital Para Birimi için araştırma, geliştirme ve değerlendirme çabalarını sürdürmeye teşvik eder. Bu çaba, ABD’nin çok ülkeli deneylere katılımına öncelik verir ve ABD’nin, ABD öncelikleri ve demokratik değerlerle tutarlı Merkez Bankası Dijital Para Birimi gelişimini desteklemek için uluslararası liderliğini sağlar.

Söz konusu Kararname, Federal Rezerv tarafından Ocak 2022’de yayınlanan “Para ve Ödemeler: Dijital Dönüşüm Çağında USDollar” (Money and Payments: The U.S.Dollar in the Age of Digital Transformation) başlıklı bir makaleye dayanmaktadır. Federal Rezerv’in buradaki ilk analizi, potansiyel bir ABD Merkez Bankası Dijital Para Birimi’nin gizlilik korumalı, aracılı, geniş çapta aktarılabilir ve kimlik doğrulamalı olarak ABD’nin ihtiyaçlarına en iyi şekilde hizmet edeceğini gösteriyor.

4. Merkez Bankası Dijital Para Birimi Üzerine Tepkiler

Yukarıda zikredilen Kararname neredeyse anında bir Merkez Bankası Dijital Para Birimi tepkiye neden oldu. Florida Valisi Ron DeSantis, 12 Mayıs 2023 tarihinde, “Floridalıların kişisel finansal durumlarını hükümetin aşırı etkilerinden korumak ve kurumsal izlemeyi uyandırmak için” Senato Yasa tasarısı (SB) 7054 ve SB 214’ü imzaladı. SB 7054, federal olarak kabul edilmiş bir merkez bankası dijital para biriminin kullanımını, Florida’nın Tekdüzen Ticaret Kanunu’ndaki para tanımının dışında tutarak yasaklamaktadır. Buna ek olarak, yasa tasarısı, “tüketicileri dünya çapında bir dijital para birimini benimsemeye yönelik küresel çabalara karşı korumak için” yabancı (ülkede/eyalette) ihraç edilen Merkez Bankası Dijital Para Birimi’ni de yasaklıyor. Vali Ron DeSantis, benzer düşünen eyaletleri Florida’ya katılarak ülke çapında bu konsepte karşı mücadele etmek için kendi Ticaret Kanunları dâhilinde benzer yasakları benimsemeye de çağırmıştır. “Ben Başkan olursam, bir merkez bankası dijital para birimi yapmayacağız, DeSantis, 24 Mayıs 2023 tarihinde Elon Musk ile bir Twitter Alanında yaptığı açıklamada, bir Merkez Bankası Dijital Para Birimi uygulanmadan önce ABD Kongresi’nin yetkilendirmesinde ısrar edeceğini” de sözlerine ekledi. Florida Baş Finans Sorumlusu Jimmy Patronis de, “(Bu) Ülkemizin ihtiyacı olan son şeydir, Biden yönetimi tarafından silah haline getirilen, federal olarak kontrol edilen bir Merkezi Banka Dijital Para Birimidir” dedi.

Bu arada Teksas, altına dayalı bir dijital para birimi oluşturmak için harekete geçti. Senato Yasa Tasarısı 2334 ve Meclis Yasa Tasarısı 4903 bu konuda şunları önermektedir: (1) Texas Kamu Hesapları Denetçisi ofisi aracılığıyla yeni bir altın ve gümüş tabanlı dijital para birimi oluşturma; (2) Çıkarılan her bir dijital para birimini, emanette tutulan bir ons altının veya gümüşün karşılık gelen bir kısmıyla geri verme; (3) İşlemleri yürütmek için kullanılabilecek Teksas Külçe Deposunda bireysel hesapların oluşturulmasına izin verme. Austin American-Statesman’da Hogan Gore tarafından yazılan bir makaleye göre, tasarının savunucuları, devlet destekli bir dijital para biriminin oluşturulmasını enflasyona karşı korunmanın bir yolu ve devam eden dijital para birimi düzenlemesi görüşmelerinde devletlerin haklarını daha fazla savunmanın bir yolu olarak gördüler.

5. Merkez Bankası Dijital Para Birimlerine Alternatif (isteğe bağlı) Ödeme Yöntemleri

5.1. Bitcoin

Bitcoin’in yüksek fiyat oynaklığı nedeniyle, Bitcoin kesinlikle uygun bir ödeme yöntemi değildir. Ancak i-Brokers tarafından yayınlanan bir makaleye göre, İsviçre merkezli all-line sigorta şirketi AXA, müşterilerinin hayat dışı tüm ürünleri için prim ödemeleri için Bitcoin’i bir ödeme seçeneği olarak kabul edeceklerini belirtmiştir. AXA, prim ödemeleri söz konusu olduğunda daha fazla seçenek için artan müşteri talebine yanıt olarak bunun şirketin dijital geleceğine yapılan bir yatırımı temsil ettiğini; şu anda bilançosunda Bitcoin bulunmadığını ve sigorta şirketinin Bitcoin’i İsviçre frangına çevirmesine yardımcı olan kripto para borsası Bitcoin Suisse ile ortaklık kurduğunu belirtmiştir. Bu arada, 2021 yılında tamamen Lemonade Inc. sigorta şirketi tarafından satın alınan San Francisco merkezli bir teknoloji girişimi olan Metromile Inc., hem primleri kabul eden hem de hasarları kripto para biriminde ödeyen ilk sigorta şirketi oldu. Poliçe sahipleri, sigorta primleri ve sigorta talep işlemleri için kripto para birimini veya eski moda doları seçebileceklerdir.

5.2. Sabit paralar

Varlık ve emtia destekli Sabitcoin’ler, bir ödeme yöntemi olarak itibari tabanlı Merkez Bankası Dijital Para Birimlerine uygun bir alternatif olabilir.

Aşağıda altın standardına daha yakından bakılacaktır: 1944 yılında yapılan Bretton Woods Konferansı’nda ABD doları, ons başına otuz beş dolardan altına, diğer tüm para birimleri ise sabit döviz kurları üzerinden ABD dolarına bağlandı. Bu da, doları “dünya rezerv para birimi” (world reserve currency) yaptı, yani uluslararası ticaret hesaplarının ödenmesi için dünya çapında kabul edilen tek para birimi oldu. 1960’larda ve 1970’lerin başında, ABD hükümetinin kontrolden çıkmış harcamaları, yabancı hükümetlerin ABD altın rezervlerine hücum etmesine neden oldu. Buna cevaben ABD Başkanı Richard Nixon, 1971 yılında ABD doları ile altın arasındaki tüm bağları sonlandırdı. Bu da, daha yüksek enflasyona yol açtı. 04 Mayıs 2023 tarihinde yayınlanan bir FORBES makalesinde Wayne Duggan ve Benjamin Curry, 1974 ila 2008 yılları arasında ABD enflasyonunun yüksek kabul edildiği sekiz yıl olduğunu gösteren Araştırma’ya (research) işaret ediyor. Bu dönemlerde altın fiyatları yıldan yıla ortalama %14,9 artmış olup; bu nedenle birçok yatırımcı altını enflasyona karşı nihai güvenli liman olarak görüyor.

Dünya Altın Konseyi (World Gold Council), altın piyasasının alakalı kalabilmesi için şeffaf ve zahmetsiz perakende ve toptan satış işlemlerine izin veren bir dijital dönüşümden geçmesi gerektiğini belirtmiştir. Altın piyasasını modernize etmek ve daha erişilebilir kılmak için dijitalleşme ve token’leştirme çok önemlidir. Gelişen teknoloji, yeni bir tür küresel para birimi yaratma misyonunu üstlenmenin bir yolu olarak görülüyor. Altın arzını dijitalleştirme çabası, ‘altın’ endüstrisi (Gold industry) için hiçbir politikacının basamayacağı çok uygun bir para birimine katılma fırsatıdır. Dünya Altın Konseyi’nin dijital dönüşüm girişimi, Bütünlük, Erişilebilirlik ve Değiştirilebilirliğe (Integrity, Accessibility and Fungibility) odaklanan üç sütunu kapsar.

Altın ile desteklenen bir kripto para birimi, altın standardının modern evrimidir. Altın standardını takip eden madeni paralar veya token’ler, token sahiplerine temsil ettikleri fiziksel altın varlıklarla doğrudan ilişkili bir değere sahip dijital varlıklar sağlarken, içsel değer eksikliğinden ve yüksek fiyat dalgalanmasından kaçınır. ‘Altın destekli sabitcoin’ler (Gold-backed Stablecoins) bu nedenle, Bitcoin ve diğer kripto para birimleri ile karşılaştırıldığında daha fazla somutluk ve daha öngörülebilir fiyat dalgalanmalarının keyfini çıkarabilir. Altın destekli sabitcoin’lerin fiyatı, onları destekleyen altının fiyatının altına asla düşmeyecek, ancak jetonun değeri, altta yatan fiziksel altın varlığıyla birlikte artabilir. Bir dizi altın destekli sabitcoin zaten piyasadadır. Örneğin, Tether Gold, fiziksel altınla desteklenen dijital bir token’dir.

Sabitcoin’ler Yönetmeliğe (düzenlemeye) tabi olacaktır. Hannah Lang tarafından 22 Şubat 2023 tarihinde yayınlanan bir REUTERS makalesine göre Biden yönetimi, ABD Kongresi’ni bankalara benzer sabitcoin ihraççılarını düzenlemeye ve onları bankacılık düzenleyicileri tarafından sıkı denetime tabi tutmaya çağırdı. Milletvekilleri henüz sabitcoin’leri düzenleyen herhangi bir yasayı geçirmemiş olsa da, kıdemli ABD Meclisi milletvekilleri, geçen yıl sabitcoin ihraççılarını belirli ihtiyati bankacılık standartlarına tabi tutacak bir taslak üzerinde önemli ilerleme kaydetmiştir. ABD Hazine Bakanı Janet Yellen, politika yapıcıların varlık sınıfı için bir düzenleyici rejim oluşturmak için hızlı hareket etmesi gerektiğini söyledi. Kasım 2021’de Federal Mevduat Sigorta Kurumu (Federal Deposit Insurance Corporation-FDIC) ve Parasal Denetleme Ofisi’nin (Comptroller of the Currency-OCC) katıldığı ABD Başkanı Finansal Piyasalar Çalışma Grubu (President’s Working Group on Financial Markets-PWG), sabitcoin’ler hakkında bir Rapor[3] yayınlamış olup, Yönetici Özetinde şunlar belirtilir: Sabitcoin’ler, ulusal bir para birimine veya diğer referans varlıklara göre sabit bir değeri korumak için tasarlanmış dijital varlıklardır. Taraftarlar, sabitcoin’lerin hane halkı ve işletmeler tarafından bir ödeme aracı olarak yaygın şekilde kullanılabileceğine inanıyor. İyi tasarlanmış ve uygun şekilde düzenlenmişse, sabitcoin’ler daha hızlı, daha verimli ve daha kapsayıcı ödeme seçeneklerini destekleyebilir. Dahası, sabitcoin’lerin bir ödeme aracı olarak daha geniş kullanımına geçiş, ağ etkileri veya sabitcoin’ler ile mevcut kullanıcı tabanları veya platformlar arasındaki ilişkiler nedeniyle hızla gerçekleşebilir.

6. Sonuç

Bundan yaklaşık 5 yıl sonra Merkez Bankası Dijital Para Birimlerinin kullanıma sunulmasının ardından, çeşitli ödemeler için alternatif (isteğe bağlı) ödeme yöntemlerini giderek daha fazla talep edebilir. Yüksek enflasyon dönemlerinde, altın destekli kripto para birimleri gibi varlığa dayalı sabitcoin’ler, varlık koruması amacıyla, itibari para birimlerine bağlı Merkez Bankası Dijital Para Birimlerinden daha çok hizmet edebilir. JP Morgan’dan ünlü bir alıntı şöyledir: “Altın paradır. Geri kalan her şey kredidir.” (Gold is money. Everything else is credit)

[1] < https://www.atlanticcouncil.org/issue/digital-currencies/ >; < https://www.federalreserve.gov/central-bank-digital-currency.htm >; < https://www.bankofengland.co.uk/the-digital-pound >; < https://www.ecb.europa.eu/paym/digital_euro/html/index.en.html >

[2] < https://www.imf.org/en/Publications/Policy-Papers/Issues/2023/04/12/IMF-Approach-to-Central-Bank-Digital-Currency-Capacity-Development-532177 >

[3] < https://home.treasury.gov/system/files/136/StableCoinReport_Nov1_508.pdf > Bu konuda ayrıca bkz. < https://www.imf.org/en/Publications/fintech-notes/Issues/2022/09/26/Regulating-the-Crypto-Ecosystem-The-Case-of-Stablecoins-and-Arrangements-523724 >; < https://www.ecb.europa.eu/pub/financial-stability/macroprudential-bulletin/html/ecb.mpbu202207_2~836f682ed7.en.html >; < https://home.digital-euro-association.de/en >

1966 yılında, Gence-Borçalı yöresinden göç etmiş bir ailenin çocuğu olarak Ardahan/Çıldır’da doğdu [merhume Anası (1947-10 Temmuz 2023) Erzurum/Aşkale; merhum Babası ise Ardahan/Çıldır yöresindendir]. 1984 yılında yapılan sınavda Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü kazandı. 1985 yılında Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümüne yatay geçiş yaptı ve 1988’de Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü birincilikle, Fakülteyi ise 11’inci olarak bitirdi.
1997 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nin Denver şehrinde yer alan ‘Spring International Language Center’da; 65’inci dönem müdavimi olarak 2008-2009 döneminde Milli Güvenlik Akademisi’nde (MGA) eğitim gördü ve MGA’dan dereceyle mezun oldu. MGA eğitimi esnasında ‘Sınır Aşan Sular Meselesi’, ‘Petrol Sorunu’ gibi önemli başlıklarda bilimsel çalışmalar yaptı.
Türkiye’de Yatırımların ve İstihdamın Durumu ve Mevcut Ortamın İyileştirilmesine İlişkin Öneriler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü);
Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Yaşanan Sorunlar ve Alınması Gereken Önlemler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü, Sevinç Akbulak ile birlikte);
Kayıp Yıllar: Türkiye’de 1980’li Yıllardan Bu Yana Kamu Borçlanma Politikaları ve Bankacılık Sektörüne Etkileri (Bankalar Yeminli Murakıpları Vakfı Eser Yarışması, Övgüye Değer Ödülü, Emre Kavaklı ve Ayça Tokmak ile birlikte);
Türkiye’de Sermaye Piyasası Araçları ve Halka Açık Anonim Şirketler (Sevinç Akbulak ile birlikte) ve Türkiye’de Reel ve Mali Sektör: Genel Durum, Sorunlar ve Öneriler (Sevinç Akbulak ile birlikte) başlıklı kitapları yayımlanmıştır.
Anonim Şirketlerde Kâr Dağıtımı Esasları ve Yedek Akçeler (Bilgi Toplumunda Hukuk, Ünal TEKİNALP’e Armağan, Cilt I; 2003), Anonim Şirketlerin Halka Açılması (Muğla Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Tartışma Tebliğleri Serisi II; 2004) ile Prof. Dr. Saim ÜSTÜNDAĞ’a Vefa Andacı (2020), Cilt II, Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler (2021), Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler II (2021), Sosyal Bilimlerde Güncel Gelişmeler (2021), Ticari İşletme Hukuku Fasikülü (2022), Ticari Mevzuat Notları (2022), Bilimsel Araştırmalar (2022), Hukuki İncelemeler (2023), Prof. Dr. Saim Üstündağ Adına Seçme Yazılar (2024), Hukuka Giriş (2024) başlıklı kitapların bazı bölümlerinin de yazarıdır.
1992 yılından beri Türkiye’de yayımlanan otuza yakın Dergi, Gazete ve Blog’da 2 bin 500’ü aşan Telif Makale ve Telif Yazı ile tamamı İngilizceden olmak üzere Türkçe Derleme ve Türkçe Çevirisi yayımlanmıştır.
1988 yılında intisap ettiği Sermaye Piyasası Kurulu’nda (SPK) uzman yardımcısı, uzman (yeterlik sınavı üçüncüsü), başuzman, daire başkanı ve başkanlık danışmanı; Özelleştirme İdaresi Başkanlığı GSM 1800 Lisansları Değerleme Komisyonunda üye olarak görev yapmış, ayrıca Vergi Konseyi’nin bazı alt çalışma gruplarında (Menkul Sermaye İratları ve Değer Artış Kazançları; Kayıt Dışı Ekonomi; Özkaynakların Güçlendirilmesi) yer almış olup; halen başuzman unvanıyla SPK’da çalışmaktadır.
Hayatı dosdoğru yaşamak ve çalışkanlık vazgeçilmez ilkeleridir. Ülkesi ‘Türkiye Cumhuriyeti’ her şeyin üstündedir.