Enron ve Worldcom skandalları. Muhasebe dolandırıcılığı (accounting fraud) denilince akla gelen olaylardan bazıları muhtemelen bunlardır. Bununla birlikte, çoğu muhasebe dolandırıcılığı vakası haber manşetlerinde yer almaz ve her ölçekten ve sektörden şirkette meydana gelebilir. Nasıl fark edileceği biliniyor mu?
1. Kurumsal dolandırıcılık ne kadar yaygındır?
Kurumsal dolandırıcılığın yaygınlığı üzerine yapılan bir araştırma, ortalama bir yılda şirketlerin %41’inin, iddia edilen menkul kıymet dolandırıcılığından daha hafif olan muhasebe ihlalleri gerçekleştirdiğini tahmin ediyor. Bu arada, ortalama bir yılda, büyük halka açık şirketlerin %10’u (iddia edilen) menkul kıymet dolandırıcılığı (yanlış beyan, bilgi eksikliği veya diğer suiistimaller) yapıyor. Araştırmacılar, “tüm düzenlemelere rağmen, Amerika Birleşik Devletleri (ABD) mali tablolarının kabaca yarısı, tamamen yazım hatalarından daha ciddi yanlış raporlamalardan mustariptir” diyor.
Artan maliyetler ve belirsizlikler ile dolu günümüzün ekonomik ortamında, artan dolandırıcılık riski yüksek olmaya devam ediyor.
Thomson Reuters Yazı İşleri Kıdemli Direktörü Anne-Lise Dorry de bu konuda “Muhasebe dolandırıcılığı riski, şirketler üzerinde belirli hedeflere ulaşmaları için baskı olduğunda her zaman artar. Düşen bir ekonomideyken, her zaman yüksek bir dolandırıcılık riski vardır. Şimdi, resmen düşüşte olan bir ekonomide değiliz, ancak önümüzdeki birkaç ay içinde ekonominin nereye gideceğine dair pek çok endişe olduğunu düşünüyorum, bu yüzden bu kesinlikle kendi başına muhasebe dolandırıcılığı riskini artırıyor.” dedi.
Açıkçası, muhasebe profesyonellerinin muhasebe sahtekârlığı ve aldatıcı muhasebe uygulamalarını nasıl tespit edecekleri konusunda bir anlayışa sahip olmaları önemlidir.
2. Muhasebe dolandırıcılığı nedir?
Bir kişi muhasebe dolandırıcılığı yaptığında, şirketin mali tablosunun gerçekte olduğundan daha iyi görünmesini sağlamak için muhasebe kayıtlarını kasıtlı olarak manipüle etmektedir. Birisi muhasebe dolandırıcılığı yapmaktan suçlu bulunduğunda, cezai kovuşturmaya tabi tutulur.
3. Yaygın hileli muhasebe türleri
En yaygın olma eğiliminde olan çeşitli muhasebe dolandırıcılığı türleri vardır. Bunlar; gelirlerin olduğundan fazla gösterilmesi, giderlerin olduğundan az gösterilmesi ve varlıkların kötüye kullanılması veya yanlış beyan edilmesini içermektedir.
3.1. Gelirlerin abartılması (overstating revenues)
Gelirleri uygunsuz bir şekilde şişirmek için, bir şirket satışları yapılmadan veya ödemeden önce yayınlayabilir. İadeler için uygun karşılık ayırmayabilirler veya ilişkili taraflara yapılan satışlar usulüne uygun olarak gelir kaydedilemeyebilir. Ay sonundan birkaç gün önce defterleri açık tutarak bir önceki aya ilave satış işlemleri yapmak gelirleri abartmaktır.
3.2. Giderlerin eksik gösterilmesi (understating expenses)
Bir şirket, giderleri olduğundan az gösterirken, ay içinde tüketilen ancak işletmeye henüz faturalandırılmamış hizmetler için gider tahakkuk ettiremeyebilir. Bazı yükümlülükleri uygunsuz bir şekilde “kayıt dışı tutabilir,” (off the books) standart işletme giderlerini aktifleştirebilir veya ödenecek hesapları bildiremeyebilir.
3.3. Varlıkların yanlış beyanı (misappropriation or misrepresentation of assets)
Sermaye varlıklarının değerini abartmak veya amortisman giderlerini düzgün bir şekilde kaydetmemek, muhasebe dolandırıcılığının biçimleridir. Ayrıca, alacak hesapları ve envanter gibi varlıkları abartan şirketler, muhasebe sahtekârlığı yapıyor.
Bunlara ek muhasebe dolandırıcılığı biçimleri şunları da içerebilir:
- Ücretlerin manipüle edilmesi (manipulating payroll),
- Sahte fatura oluşturma (creating fake invoices),
- Vergi borçlarının ABD İç Gelir İdaresi’ne yanlış bildirilmesi (misreporting tax liabilities to the Internal Revenue Service),
- Yanlış sigorta talepleri veya bankacılık başvuruları yapılması (filing false insurance claims or banking applications),
- Hasılat muhasebesinin yanlış zamanlaması (improper timing of revenue recognition).
4. Aldatıcı muhasebe örneği
Muhasebe dolandırıcılığının her zaman siyah beyaz olmadığını akılda tutmak önemlidir. Gri alanlar vardır. Peki, bu ne anlama gelir?
Enron Corp.’un kötü şöhretli finansal işler müdürü hükümlü Andy Fastow, dolandırıcılık ile ilgili bir panel tartışmasında sıklıkla “şirketlerin muhasebe kurallarını, muhasebe varsayımlarını istismar ettiklerini ve finansal tablolarının gerçekte olduğundan daha sağlıklı görünmesini sağlamak için yapılandırılmış finansman kullandıklarını” açıkladı.
Fastow, bağımsız denetçilerin “kurallara göre doğru olan ile gerçekte doğru olan” arasında ayrım yapması gerektiğini vurguladı. Bunu daha fazla açıklamak için aşağıdaki örneği verdi:
2014 yılında ortalama petrol fiyatı varil başına 95 dolardı. Yılın büyük bölümünde fiyat 110 dolardı, ancak yılsonunda 50 dolara düştü. O zamanki kural, şirketlere ekonomik olarak geri kazanılabilir rezervlerini hesaplarken tam olarak hangi sayıyı kullanacaklarını söylüyordu. Şirket, önceki 12 ayın her birinin ilk gününde petrol fiyatını alıyor ve ortalamasını, yani 95 doları alıyor. Ancak fiyat yılsonunda 50 dolardı. Yani her petrol ve gaz şirketi mali tablolarını yayınladığında fiyat 50 dolardı.
Fastow, “Yüksek bir kesinlikle söyleyebilirim ki, o dönemde bu petrol ve gaz şirketlerinin hiçbirinin 10 yıllık ileriye dönük fiyat eğrisinde artık 95 yoktu” dedi ve ekledi: “Hepsi kurallara uydu. 95’i kullandılar. Hepsi, ekonomik olarak geri kazanılabilir rezervlerini büyük ölçüde abarttı ki; bu, Wall Street’in bağımsız petrol ve gaz şirketlerini değerlendirirken baktığı belki de en önemli ölçüdür.”
5. Muhasebe dolandırıcılığı nasıl anlaşılır?
İşte muhasebecilerin günlük yaşamlarında radarlarında bulundurmaları gereken bazı kırmızıçizgiler:
- Bir şirketin yılın sonunda gelirlerinde bir artış rapor ettiğini görmek (seeing a company report an increase in revenues at the very end of the year).
- Gelecek yılın başında gelir işlemlerinin tersine çevrilmesi tehlike işaretidir. Örneğin, iadeler, indirimler vb. sağlanıyor ve kaydedilmiyor veya zamanında kaydedilmiyor ve bu da gelirlerin şişirilmesine neden oluyor (reversals of revenue transactions at the beginning of the following year is a red flag. For instance, there are returns, discounts, etc., being provided and not recorded, or not recorded in a timely manner, resulting in inflated revenues).
- Bir şirketin gelirleri artıyor, ancak nakit akışları artmıyorsa, bu bir tehlike işareti olabilir (if a company’s revenues are growing but the cash flows are not growing, that could be a red flag).
- Bir endüstri mücadele ediyorsa ve bu endüstri içindeki bir varlık etkilenmiyorsa, bu daha yakından bakmak için sebep verebilir (if an industry is struggling and an entity within that industry is not being impacted, that could give reason for a closer look).
- Olağandışı 4. çeyrek eğilimleri araştırmaya değerdir (any unusual Q4 trends are worth investigating).
Dorry, bu konuda iç kontrollerin önemine işaret ederek, “Genellikle tespit edilmesi en zor olan şey, bir işlemin kaydedilmemesidir, çünkü kaydedilmiş bir şeyi kontrol etmek kolaydır ve kaydedilmemiş bir şeyi tespit etmek çok daha zordur,” dedi ve ekledi: “Ve her zaman devreye giren profesyonel şüphecilik ve deneyim vardır. Görmeye alışkın olduğunuz ama birdenbire göremediğiniz bazı şeyler ya da tam tersi, her zaman sizi uyarması gereken şeylerdir.”
Akılda tutulması gereken bazı davranışsal kırmızıçizgiler de vardır. ACFE araştırmasına göre, failler tarafından sergilenen davranışsal kırmızıçizgiler bunlarla sınırlı olmamak üzere şunları içerir:
- İmkânlarının ötesinde yaşayan bir kişi (örneğin bir müşteri) [a person (e.g., a client) living beyond their means] (%39);
- Finansal zorluklarla karşı karşıya olan bir kişi (örneğin bir müşteri) [a person (e.g., a client) is facing financial difficulties] (%25);
- Bir satıcı/müşteri ile alışılmadık şekilde yakın olan bir kişi (örneğin, bir müşteri veya çalışan) [a person (e.g., a client or employee) is unusually close with a vendor/customer] (%20),
- Kontrol sorunları olan ve görevleri paylaşmak istemeyen bir kişi (örneğin bir müşteri veya çalışan) [a person (e.g., a client or employee) has control issues and is unwilling to share duties] (%13).
6. Muhasebe dolandırıcılığını önlemenin yolları nelerdir?
Burada dikkat edilmesi gereken tehlike işaretlerini bilmek önemlidir, ancak dolandırıcılığı gerçekleşmeden önce önlemek idealdir. Şirketler için bu, en tepede uygun tonu belirlemeyi, etik kurallarını vurgulamayı ve uygun iç kontrollerin yürürlükte olmasını sağlamayı içerir. Thomson Reuters Yazı İşleri Kıdemli Direktörü Anne-Lise Dorry bu minvalde, “Bence bir [müşterinin] şirketinin içinden bahsederken, konuşmanın tonu çok ama çok önemli ve [şirketin] etik kuralları da çok önemlidir. Bu, genel yönetiminizin bir parçasıdır. Açıkçası, dolandırıcılığa karşı alet çantanızdaki en önemli araçlardan biri budur,” dedi ve ekledi: “İç kontrol sadece dolandırıcılığı değil hataları da önlemek için vardır. İç kontrol -eğer iyi düşünülmüş, iyi uygulanmış, iyi test edilmiş ve farklı koşullara uyarlanmışlarsa- kesinlikle çok şey yakalayacaklardır.”
1966 yılında, Gence-Borçalı yöresinden göç etmiş bir ailenin çocuğu olarak Ardahan/Çıldır’da doğdu [merhume Anası (1947-10 Temmuz 2023) Erzurum/Aşkale; merhum Babası ise Ardahan/Çıldır yöresindendir]. 1984 yılında yapılan sınavda Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü kazandı. 1985 yılında Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümüne yatay geçiş yaptı ve 1988’de Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü birincilikle, Fakülteyi ise 11’inci olarak bitirdi.
1997 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nin Denver şehrinde yer alan ‘Spring International Language Center’da; 65’inci dönem müdavimi olarak 2008-2009 döneminde Milli Güvenlik Akademisi’nde (MGA) eğitim gördü ve MGA’dan dereceyle mezun oldu. MGA eğitimi esnasında ‘Sınır Aşan Sular Meselesi’, ‘Petrol Sorunu’ gibi önemli başlıklarda bilimsel çalışmalar yaptı.
Türkiye’de Yatırımların ve İstihdamın Durumu ve Mevcut Ortamın İyileştirilmesine İlişkin Öneriler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü);
Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Yaşanan Sorunlar ve Alınması Gereken Önlemler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü, Sevinç Akbulak ile birlikte);
Kayıp Yıllar: Türkiye’de 1980’li Yıllardan Bu Yana Kamu Borçlanma Politikaları ve Bankacılık Sektörüne Etkileri (Bankalar Yeminli Murakıpları Vakfı Eser Yarışması, Övgüye Değer Ödülü, Emre Kavaklı ve Ayça Tokmak ile birlikte);
Türkiye’de Sermaye Piyasası Araçları ve Halka Açık Anonim Şirketler (Sevinç Akbulak ile birlikte) ve Türkiye’de Reel ve Mali Sektör: Genel Durum, Sorunlar ve Öneriler (Sevinç Akbulak ile birlikte) başlıklı kitapları yayımlanmıştır.
Anonim Şirketlerde Kâr Dağıtımı Esasları ve Yedek Akçeler (Bilgi Toplumunda Hukuk, Ünal TEKİNALP’e Armağan, Cilt I; 2003), Anonim Şirketlerin Halka Açılması (Muğla Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Tartışma Tebliğleri Serisi II; 2004) ile Prof. Dr. Saim ÜSTÜNDAĞ’a Vefa Andacı (2020), Cilt II, Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler (2021), Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler II (2021), Sosyal Bilimlerde Güncel Gelişmeler (2021), Ticari İşletme Hukuku Fasikülü (2022), Ticari Mevzuat Notları (2022), Bilimsel Araştırmalar (2022), Hukuki İncelemeler (2023), Prof. Dr. Saim Üstündağ Adına Seçme Yazılar (2024), Hukuka Giriş (2024) başlıklı kitapların bazı bölümlerinin de yazarıdır.
1992 yılından beri Türkiye’de yayımlanan otuza yakın Dergi, Gazete ve Blog’da 2 bin 500’ü aşan Telif Makale ve Telif Yazı ile tamamı İngilizceden olmak üzere Türkçe Derleme ve Türkçe Çevirisi yayımlanmıştır.
1988 yılında intisap ettiği Sermaye Piyasası Kurulu’nda (SPK) uzman yardımcısı, uzman (yeterlik sınavı üçüncüsü), başuzman, daire başkanı ve başkanlık danışmanı; Özelleştirme İdaresi Başkanlığı GSM 1800 Lisansları Değerleme Komisyonunda üye olarak görev yapmış, ayrıca Vergi Konseyi’nin bazı alt çalışma gruplarında (Menkul Sermaye İratları ve Değer Artış Kazançları; Kayıt Dışı Ekonomi; Özkaynakların Güçlendirilmesi) yer almış olup; halen başuzman unvanıyla SPK’da çalışmaktadır.
Hayatı dosdoğru yaşamak ve çalışkanlık vazgeçilmez ilkeleridir. Ülkesi ‘Türkiye Cumhuriyeti’ her şeyin üstündedir.