2024 yılı Dünya Kalkınma Raporu’nda (World Development Report[1]) çarpıcı bir tablo çiziliyor: Orta gelirli ülkeler (middle-income countries), potansiyellerine rağmen sürdürülebilir ekonomik büyümeyi yakalamakta zorlanıyor. Başlıca suçlu şunlardır: Mevcut güç yapılarını ve eşitsizlikleri sürdürmeye çalışan, hâlihazırda ayrıcalıklı pozisyonlarda bulunanlara fayda sağlarken, diğerlerinin yükselmesini zorlaştıran, yeteneğin geliştirilmesini ve kullanılmasını engelleyen korumacı güçler.
Orta gelirli ülkeler büyüdükçe, ekonomileri daha karmaşık hale gelir ve karmaşık üretim süreçlerini yönetmek, yeni teknolojileri aşılamak ve yenilik yapmak için daha fazla yetenekli istihdama ihtiyaç duyar. Ancak bu ülkelerin çoğunda yetenek eksikliği bulunmaktadır ve var olan yetenek en iyi şekilde kullanılmamaktadır. Neden? Çünkü çoğu zaman fırsatlarınızı belirleyen şey bildikleriniz değildir. Birçok orta gelirli ülkede, kimin nerede ve ne okuyacağı, kimin aranan bir işe gireceği ve ne kadar maaş alacağı ve kimin bir iş kuracağı gibi kararlar liyakate dayanmaz. Bu adaletsiz sistem, insanların becerilerini geliştirmeye veya başarıyı hedeflemeye çalışmasını engeller. Sistem size karşı hileliyse neden eğitime yatırım yapasınız veya başarı için çabalayasınız ki?
Sosyal Hareketlilik: Yeteneklerin Kilidini Açmanın Anahtarı
2024 yılı Dünya Kalkınma Raporu’nda, sosyal hareketliliğin (bireylerin sosyal basamaklarda yükselme yeteneği) beceriler geliştirmek için çok önemli olduğu savunulmaktadır. Daha yüksek sosyal hareketliliğe sahip ülkelerde daha fazla yetenekli kişi vardır çünkü insanlar şanslarını denemeye teşvik edilir ve geçmişleri veya yaşadıkları yer ne olursa olsun yetenekleri için ödüllendirilirler. Ancak sosyal hareketlilik engellendiğinde, ülkeler o kadar hızlı ilerleyemez.
Söz konusu Raporda, toplumsal hareketliliği kısıtlayan ve orta gelirli ülkelerin yavaş şeritte seyretmesine neden olan üç korumacı güç tespit edilmektedir:
- İlişkiler ağı-elit paktının gücü (networks-the power of the elite pact): Birçok yerde, kimi tanıdığınız, ne bildiğinizden daha önemlidir. Aile bağları ve sosyal ağlar, bazıları için daha iyi eğitim ve işlere yol açabilirken, diğerlerini dezavantajlı bir konumda bırakabilir. Bu “tanıdık” kayırmacılığı (in-group favoritism), Orta Doğu’da “wasta”, Çin’de “guanxixue” veya Batı ülkelerinde “eski arkadaşlar ağı” (old boys’ network) gibi farklı isimlerle dünya çapında görülür ve bunların hepsi bir ayrıcalık sistemini sürdürür ve çemberin dışındakiler için fırsatları sınırlar.
- Mahallelerin etkisi-fırsat coğrafyası (neighborhoods-the geography of opportunity): Nerede doğup büyüdüğünüz, hayat şanslarınız üzerinde derin bir etkiye sahip olabilir. Raporda, dezavantajlı bölgelerdeki çocukların çok sayıda engelle karşılaştığı “mahalle etkileri”nin çarpıcı gerçekliği vurgulanmaktadır: daha kötü okullar, rol modellerine sınırlı erişim ve hatta suç ve şiddete daha fazla maruz kalma. Bu, onları bir yoksulluk döngüsüne hapsedebilir ve başarılı olmak için ihtiyaç duydukları fırsatları bulmalarını zorlaştırabilir.
- Yerleşik normlar-patriarkanın ağırlığı (norms-the weight of patriarchy): Özellikle erkekleri kadınlara tercih eden sosyal normlar, tüm toplulukları geride tutmaktadır. Raporda, kadınların eğitim, iş ve kendiişlerini kurma konusunda önemli zorluklarla karşı karşıya olduğu gösterilmektedir. Çoğunlukla daha az kazanırlar, liderlik etme şansları daha az ve kısmen haksız yasalar ve gelenekler nedeniyle banka hesapları ve krediler gibi finansal hizmetlere erişmekte zorlanırlar.
Döngünün Kırılması
Sosyal hareketliliği artırmanın faydaları muazzamdır. Örneğin, erkekler ve kadınlar arasındaki istihdam ve girişimcilik açığını kapatmak, kişi başına düşen küresel gayrisafi yurtiçi hâsılayı yüzde 20’nin üzerinde artırabilir.
Raporda, sosyal hareketliliğin artırılmasına yardımcı olabilecek beş kamu politikası eylemi belirtilmektedir:
- Eğitime yatırım yapılması (invest in education): Temel becerilere ve yükseköğrenime adil erişime odaklanarak herkese yüksek kalitede eğitim sağlanmalıdır.
- Yetenekli olanların belirlenmesi ve desteklenmesi (identify and support talent): İleri düzeydeki öğrencileri bulmak ve onlara yardımcı olmak için standart testler ve diğer ölçümler kullanılmalı ve sürecin adil olduğundan emin olunmalıdır.
- Meslek seçiminin ve ödüllerinin genişletilmesi (expand occupation choice and rewards): İş fırsatları ve yeterlilikler daha şeffaf ve liyakate dayalı hale getirilmeli, fırsatlar hakkında daha iyi bilgiler ve güvenilir beceri sertifikaları sağlanmalıdır.
- Yeniliğin teşvik edilmesi (encourage innovation): Araştırma ve geliştirmeye yatırım yapılmalı, üniversiteler ve sanayi arasındaki ortaklıklar desteklenmeli ve yeniliği teşvik eden bir ortam yaratılmalıdır.
- Elit kitlenin disipline edilmesi (discipline elites): Servet eşitsizliğini azaltmak ve elitlerin eylemlerinden sorumlu tutulmasını sağlamak için ilerici vergi politikaları uygulanmalıdır.
Orta gelirli ülkelerin hızlı büyümelerini sürdürebilmeleri için zihniyetlerini değiştirmeleri ve eşitsizliği yerinde tutan eski politikalardan ve kurumlardan uzaklaşmaları elzemdir. Bunun yerine, liyakati ödüllendiren ve herkesi sosyal basamaklarda tırmanmaya teşvik eden bir sistem benimsemeleri gerektiği savunulmaktadır.
Orta gelirli toplumları daha adil ve müreffeh bir geleceğe götürebilecek dönüştürücü stratejileri daha derinlemesine incelemek için anılan raporun tamamının okunması gerekir. Bu ülkelerin ve hatta dünyanın geleceği buna bağlıdır.
[1] <https://www.worldbank.org/en/publication/wdr2024?_gl=1*1ojy51j*_gcl_au*MTAyOTczMzAyNS4xNzI0NDA1ODQz>
Yavuz Akbulak
1966 yılında, Gence-Borçalı yöresinden göç etmiş bir ailenin çocuğu olarak Ardahan/Çıldır’da doğdu. 1984 yılında yapılan sınavda Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü kazandı. 1985 yılında Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümüne yatay geçiş yaptı ve 1988’de Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü birincilikle, Fakülteyi ise 11’inci olarak bitirdi.
1997 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nin Denver şehrinde yer alan ‘Spring International Language Center’da; 65’inci dönem müdavimi olarak 2008-2009 döneminde Milli Güvenlik Akademisi’nde (MGA) eğitim gördü ve MGA’dan dereceyle mezun oldu. MGA eğitimi esnasında ‘Sınır Aşan Sular Meselesi’, ‘Petrol Sorunu’ gibi önemli başlıklarda bilimsel çalışmalar yaptı.
• Türkiye’de Yatırımların ve İstihdamın Durumu ve Mevcut Ortamın İyileştirilmesine İlişkin Öneriler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü);
• Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Yaşanan Sorunlar ve Alınması Gereken Önlemler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü, Sevinç Akbulak ile birlikte);
• Kayıp Yıllar: Türkiye’de 1980’li Yıllardan Bu Yana Kamu Borçlanma Politikaları ve Bankacılık Sektörüne Etkileri (Bankalar Yeminli Murakıpları Vakfı Eser Yarışması, Övgüye Değer Ödülü, Emre Kavaklı ve Ayça Tokmak ile birlikte),
• Türkiye’de Sermaye Piyasası Araçları ve Halka Açık Anonim Şirketler (Sevinç Akbulak ile birlikte) ve
• Türkiye’de Reel ve Mali Sektör: Genel Durum, Sorunlar ve Öneriler (Sevinç Akbulak ile birlikte)
başlıklı kitapları yayımlanmıştır.
• Anonim Şirketlerde Kâr Dağıtımı Esasları ve Yedek Akçeler (Bilgi Toplumunda Hukuk, Ünal TEKİNALP’e Armağan, Cilt I; 2003),
• Anonim Şirketlerin Halka Açılması (Muğla Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Tartışma Tebliğleri Serisi II; 2004)
ile
• Prof. Dr. Saim ÜSTÜNDAĞ’a Vefa Andacı (2020), Cilt II;
• Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler (2021);
• Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler II (2021);
• Sosyal Bilimlerde Güncel Gelişmeler (2021);
• Ticari İşletme Hukuku Fasikülü (2022);
• Ticari Mevzuat Notları (2022);
• Bilimsel Araştırmalar (2022);
• Hukuki İncelemeler (2023);
• Prof. Dr. Saim Üstündağ Adına Seçme Yazılar (2024);
• Hukuka Giriş (2024);
• İşletme, Pazarlama ve Hukuk Yazıları (2024),
• İnterdisipliner Çalışmalar (e-Kitap, 2025)
başlıklı kitapların bazı bölümlerinin de yazarıdır.
1992 yılından beri Türkiye’de yayımlanan otuza yakın Dergi, Gazete ve Blog’da 3 bini aşkın Telif Makale ve Telif Yazı ile tamamı İngilizceden olmak üzere Türkçe Derleme ve Türkçe Çevirisi yayımlanmıştır.
1988 yılında intisap ettiği Sermaye Piyasası Kurulu’nda (SPK) uzman yardımcısı, uzman (yeterlik sınavı üçüncüsü), başuzman, daire başkanı ve başkanlık danışmanı; Özelleştirme İdaresi Başkanlığı GSM 1800 Lisansları Değerleme Komisyonunda üye olarak görev yapmış, ayrıca Vergi Konseyi’nin bazı alt çalışma gruplarında (Menkul Sermaye İratları ve Değer Artış Kazançları; Kayıt Dışı Ekonomi; Özkaynakların Güçlendirilmesi) yer almış olup; halen başuzman unvanıyla SPK’da çalışmaktadır.
Hayatı dosdoğru yaşamak ve çalışkanlık vazgeçilmez ilkeleridir. Ülkesi ‘Türkiye Cumhuriyeti’ her şeyin üstündedir.