Madencilik, kereste, petrol ve gaz endüstrilerindeki (mining, timber, and oil and gas industries) işletmeler, yeryüzünden doğal kaynakları çıkarmak ve bunları tüketiciler için yararlı ürünlere dönüştürmek için çok fazla zaman, para ve kaynak yatırımı yapmak zorundadır.
Doğal kaynakların kazılması maliyetli bir girişimdir ve işletmelerin para tasarrufu yapmalarına ve vergi yükümlülüklerini hafifletmelerine yardımcı olmak önemlidir. Bunu başarmanın bir yöntemi tükenme paylarıdır (depletion expenses). Tükenme paylarını etkileyen çeşitli değişkenler vardır ve bu makalede, tükenme paylarının nasıl hesaplanacağı ve daha iyi yönetileceğinin yanı sıra bu faktörlerden bazıları incelenecektir. Haydi, daha yakından bakalım.
1. Tükenme payı
Amerika Birleşik Devletleri (ABD) İç Gelir İdaresi (Internal Revenue Service-IRS), tükenmeyi (depletion) “madencilik, sondaj, taş ocakçılığı veya kereste kesme yoluyla bir maden varlığından/işletmesinden elde edilen doğal kaynakların kullanılması” olarak tanımlamaktadır. Muhasebede, tükenme payı, bir mal sahibine veya işletmeciye, bu doğal kaynakların çıkarılması sonucunda maden varlığının/mülkünün değerinde veya esasında meydana gelen azalmayı muhasebeleştirme olanağı tanımaktadır.
Konuyu daha iyi açıklamak için işte bir örnek: Bir madencilik şirketi maden haklarını 20 milyon ABD dolarına satın alıyor ve araziyi geliştirmek için ilave 4 milyon dolar harcıyor. Maden yatağından 600 bin ton kömür çıkarılması bekleniyor. Bu göz önüne alındığında, tükenme oranı 24 milyon dolar bölü 600 bin veya ton başına 40 dolar olacaktır. Firma son dönemde 3 bin ton maden çıkardıysa, tükenme payı 120 bin dolar olacaktır.
2. Tükenme paylarını talep edebilecekler olanlar
Bir müşteri, IRS tarafından açıklandığı gibi, mevcut kereste veya maden mülklerinde ekonomik çıkarı varsa, tükenme talebinde bulunabilir. Maden mülkiyeti, petrol ve gaz kuyularının yanı sıra madenler ve jeotermal yataklar da dâhil olmak üzere diğer doğal yatakları içerir. Aynı kereste veya maden yatağında birden fazla kişinin ekonomik çıkarı olabileceğinin dikkate alınması önemlidir. Örneğin, mülk kiralanmışsa, kiracı ve kiraya veren, tükenme payını bölüşür.
IRS’ye göre, aşağıdakilerden her ikisinin de geçerli olması durumunda müşterinin ekonomik çıkarı olabilir:
- Yatırım yoluyla maden yatakları veya kereste üzerindeki herhangi bir hisseyi elde etmek.
- Madenin çıkarılmasından veya kerestenin kesilmesinden elde edilen gelire ilişkin yasal hakların varlığı ve yapılan sermaye yatırımının geri dönüşünü istemek zorunda olmak.
IRS’nin, “[Müşteriye] maden yatağı veya kereste ürünlerinden ekonomik veya parasal avantaj sağlayan bir sözleşme ilişkisinin kendi başına ekonomik bir çıkar olmadığı” unutulmamalıdır.
3. Tükenme payının hesaplanması
Tükenme payını hesaplamanın iki yöntemi vardır: maliyet azaltma/tükenmesi ve tükenme yüzdesi (cost depletion and percentage depletion).
Dikili kereste söz konusu olduğunda maliyetin düşürülmesi gereken yöntemdir. Ancak petrol ve gaz kuyuları, madenler, diğer doğal yataklar (jeotermal yataklar dâhil) ve maden varlıkları/mülkleri için şirketler genellikle onlara daha büyük kesinti sağlayan yöntemi kullanır.
Maliyet azaltma şirketler tarafından daha sık kullanılır ve genellikle en doğru hesaplamaları sağlar.
3.1. Maliyet azaltma yöntemi
Maliyet azaltma yöntemini kullanırken müşteri, kaynağın toplam miktarını tahmin eder, kaynağın birim başına maliyetini hesaplar ve ardından birim başına maliyeti belirli bir dönemde satılan birimlerin sayısıyla çarpar.
Maliyet azaltma yöntemini kullanmadan önce öncelikle aşağıdakilerin belirlenmesi gerekir:
- Gayrimenkulün tükenme bazı (property’s basis for depletion): Edinim maliyetleri, arama maliyetleri, geliştirme maliyetleri ve restorasyon maliyetlerinden oluşmaktadır.
- Mülkün doğal yatağındaki toplam geri kazanılabilir maden birimi.
- Vergi dönemi boyunca satılan maden birimi sayısı.
İşte petrol sondajıyla maliyet düşürme yönteminin bir örneği:
3.2. Tükenme yüzdesi yöntemi
Tükenme yüzdesini belirlemek için müşterinin brüt gelirine sabit bir yüzde tahsis edilir ve bu tahsis edilen tükenme oranı varlıktan/mülkten elde edilen brüt gelirle çarpılır.
Ancak, kesintinin toplam tutarı işletmenin vergiye tabi gelirinin %50’sini (petrol ve gaz endüstrisi için %100) aşamaz.
Örneğin, bir kömür madeni sahibi 200 bin dolar kazandıysa, yıl için %10 tükenme oranıyla (200.000 dolar x 0,1) 20 bin dolar tükenme payı talep edebilir.
4. Tükenme payı işletme gideri midir?
Maliyet azaltma, doğal kaynakların çıkarılması maliyetlerini tahsis eder ve bu maliyetler, vergi öncesi geliri azaltmak için işletme gideri (operating expense) olarak kaydedilir. Tükenme yüzdesi de bir vergi kesintisidir.
5. Tükenme payı ve amortisman
Petrol ve gaz endüstrisi tükenme ve yıpranma kavramlarına yabancı olmayabilir, ancak dikkate değer farklar olduğu için bu iki gayri nakdi gideri birbirine karıştırmamak önemlidir.
- Amortisman (depreciation), bir maddi duran varlığın kayıtlı değerinin o varlığın faydalı ömrü boyunca kademeli olarak azaltılmasıdır.
Tükenme payı ise doğal kaynak rezervlerinin fiilen kullanılması ve tükenmesidir. Sabit bir faydalı ömür veya kullanım süresi yoktur.
1966 yılında, Gence-Borçalı yöresinden göç etmiş bir ailenin çocuğu olarak Ardahan/Çıldır’da doğdu [merhume Anası (1947-10 Temmuz 2023) Erzurum/Aşkale; merhum Babası ise Ardahan/Çıldır yöresindendir]. 1984 yılında yapılan sınavda Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü kazandı. 1985 yılında Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümüne yatay geçiş yaptı ve 1988’de Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü birincilikle, Fakülteyi ise 11’inci olarak bitirdi.
1997 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nin Denver şehrinde yer alan ‘Spring International Language Center’da; 65’inci dönem müdavimi olarak 2008-2009 döneminde Milli Güvenlik Akademisi’nde (MGA) eğitim gördü ve MGA’dan dereceyle mezun oldu. MGA eğitimi esnasında ‘Sınır Aşan Sular Meselesi’, ‘Petrol Sorunu’ gibi önemli başlıklarda bilimsel çalışmalar yaptı.
Türkiye’de Yatırımların ve İstihdamın Durumu ve Mevcut Ortamın İyileştirilmesine İlişkin Öneriler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü);
Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Yaşanan Sorunlar ve Alınması Gereken Önlemler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü, Sevinç Akbulak ile birlikte);
Kayıp Yıllar: Türkiye’de 1980’li Yıllardan Bu Yana Kamu Borçlanma Politikaları ve Bankacılık Sektörüne Etkileri (Bankalar Yeminli Murakıpları Vakfı Eser Yarışması, Övgüye Değer Ödülü, Emre Kavaklı ve Ayça Tokmak ile birlikte);
Türkiye’de Sermaye Piyasası Araçları ve Halka Açık Anonim Şirketler (Sevinç Akbulak ile birlikte) ve Türkiye’de Reel ve Mali Sektör: Genel Durum, Sorunlar ve Öneriler (Sevinç Akbulak ile birlikte) başlıklı kitapları yayımlanmıştır.
Anonim Şirketlerde Kâr Dağıtımı Esasları ve Yedek Akçeler (Bilgi Toplumunda Hukuk, Ünal TEKİNALP’e Armağan, Cilt I; 2003), Anonim Şirketlerin Halka Açılması (Muğla Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Tartışma Tebliğleri Serisi II; 2004) ile Prof. Dr. Saim ÜSTÜNDAĞ’a Vefa Andacı (2020), Cilt II, Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler (2021), Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler II (2021), Sosyal Bilimlerde Güncel Gelişmeler (2021), Ticari İşletme Hukuku Fasikülü (2022), Ticari Mevzuat Notları (2022), Bilimsel Araştırmalar (2022), Hukuki İncelemeler (2023), Prof. Dr. Saim Üstündağ Adına Seçme Yazılar (2024), Hukuka Giriş (2024) başlıklı kitapların bazı bölümlerinin de yazarıdır.
1992 yılından beri Türkiye’de yayımlanan otuza yakın Dergi, Gazete ve Blog’da 2 bin 500’ü aşan Telif Makale ve Telif Yazı ile tamamı İngilizceden olmak üzere Türkçe Derleme ve Türkçe Çevirisi yayımlanmıştır.
1988 yılında intisap ettiği Sermaye Piyasası Kurulu’nda (SPK) uzman yardımcısı, uzman (yeterlik sınavı üçüncüsü), başuzman, daire başkanı ve başkanlık danışmanı; Özelleştirme İdaresi Başkanlığı GSM 1800 Lisansları Değerleme Komisyonunda üye olarak görev yapmış, ayrıca Vergi Konseyi’nin bazı alt çalışma gruplarında (Menkul Sermaye İratları ve Değer Artış Kazançları; Kayıt Dışı Ekonomi; Özkaynakların Güçlendirilmesi) yer almış olup; halen başuzman unvanıyla SPK’da çalışmaktadır.
Hayatı dosdoğru yaşamak ve çalışkanlık vazgeçilmez ilkeleridir. Ülkesi ‘Türkiye Cumhuriyeti’ her şeyin üstündedir.