Gelişmekte olan herhangi bir ekonomide sokağa çıktığınızda, büyük ihtimalle bir sokak satıcısıyla karşılaşırsınız; bu da gelişen bir kayıt dışı sektörün[1] yaygınlığının bir kanıtıdır. Bu geniş ve çok yönlü alan, bu işletmelere ilişkin kayıt eksikliği nedeniyle araştırmacıların ve politika yapıcıların bu sektörü anlamalarını zorlaştırmaktadır.
Uyarlanabilir Dizi/Küme Örneklemesini (Adaptive Cluster Sampling-ACS) kullanan Kayıt Dışı Sektör Girişim Araştırması (Informal Sector Enterprise Surveys-ISES), kayıt dışı işletmeler hakkında veri oluşturmak ve araştırmacıların ve politika yapıcıların bu işletmeleri anlamalarına yardımcı olmak amacıyla kayıt dışı ekonomiyi incelemek için bir çözüm sunmaktadır. Endonezya ve Kamboçya’daki son saha çalışması deneyimlerinden yola çıkarak, bu dinamik sektörde veri toplamaya yönelik beş hususu sunuyoruz.
1. İş/İşletme [business] nedir?
Bir ekonomik faaliyetin tanımlanması söz konusu olduğunda, bir dilenci ile enstrüman çalan ve bahşiş bekleyen biri arasında bir fark var mıdır?
ISES’e göre, standart iktisat dersinde olduğu gibi, ekonomik faaliyetin tanımı “mübadele (değiş tokuş/değişim)”dir (an exchange). Bir malın üretilmesi veya bir hizmetin sağlanması amacıyla birden fazla tarafla ekonomik bir faaliyette bulunulan her şey iş sayılır. Bu tanımın birden fazla anlamı vardır:
- Sokak müzisyenleri bahşiş karşılığında başkalarına eğlence sağlarlar ve bu nedenle onlar bir iş olarak kabul edilir. Dilenciler herhangi bir değişim sağlamazlar (ancak sıcak parıltı vermenin etkisi tartışılabilir), dolayısıyla onların faaliyetleri tahminlerin dışında tutulacaktır.
- Yalnızca tek bir tarafla faaliyet gösteren işçiler iş olarak kabul edilmeyecektir. Dünya çapında çok yaygın olan örneği ele alalım: Ev işçileri (örneğin dadılar, temizlik personeli vb.). Yalnızca bir haneye hizmet veriyorlarsa hanenin işçisi sayılırlar. Ancak birden fazla haneye hizmet veriyorlarsa bu bir işletme olarak kabul edilir.
- İşletmeler, küçük çocuklar da dâhil olmak üzere her yaştan insan tarafından işletilebilir. İçimizdeki sosyal savaşçılar çocuk işçiliği yasaları nedeniyle bunu bir iş olarak görmek istemeyebilirler ama yine de bu bir iş olarak görülürler.
2. Kimler kayıt dışı [informal] kabul edilir?
Kayıt sürecinin basit olduğu ülkelerde bile kayıt dışılığın tanımlanması karmaşık bir konudur. Hepsinde olmasa da çoğu ülkede, resmileştirmek için işletmelerin bir işletme adını kaydettirmekten, benzersiz vergi numarası almaya, çalışma ve sosyal güvenlik kurumlarına kaydolmaya kadar çeşitli adımlara uyması gerekir ve liste uzayıp gider. Farklı idari düzeylerde kayıtlara sahip olan ülkeler yalnızca süreci karmaşık hale getirmektedir. Firma büyüklüğü veya belirli sektörler için geçerli olabilecek istisna kuralları da ilave bir istenmeyen durumdur (komplikasyon).
Veri toplayıcılar, bir işletmenin hangi noktada resmi veya gayri resmi olarak değerlendirileceğine karar vermelidir. Aşırı ayrıntılı olmak, katılımcıların kafa karışıklığına ve direncine yol açabileceğinden, doğru dengeyi yakalamak çok önemlidir. Mevcut yaklaşım, birinde yer almanın diğerinde dışlama anlamına geldiği ve bunun tersinin geçerli olduğu Dünya Bankası Girişim Araştırması [resmi sektörü araştıran (World Bank Enterprise Survey)] ile uyumludur. Bu, tıpkı kayıtlı olmayan tüm işletmelerin tamamen gayri resmi olmadığı gibi, kayıtlı tüm firmaların da tamamen resmi olmadığı anlamına gelir.
3. Bir kitap kapağına göre yargılanmamalıdır.
Gayri resmi işletmeleri basmakalıplaştırmak önyargılı tahminlere yol açabilir. Endonezya’da kayıt süresi dolmuş bir butik otel ve kaydı düzgün olan bir sokak satıcısı gibi sürprizlerle karşılaştık. Sayım görevlileri varsayımlarda bulunmaktan kaçınmalı ve işletmeleri kategorilere ayırırken objektif kalmalıdır.
4. Sayısız iş/işletme türü [countless types of businesses] olabileceği unutulmamalıdır.
Kayıt dışı sektör geniş bir ticari faaliyet yelpazesini kapsamaktadır. Geleneksel sokak satıcılarının ve hizmet sağlayıcılarının ötesinde, diğerlerinin yanı sıra bisiklet depolama hizmetleri, ağırlık ölçümü kiralama, üst düzey mücevher satışı gibi alışılmadık işleri de keşfettik. Bu benzersiz faaliyetler pazar taleplerini karşılıyor ve bunlarla uğraşanlara gelir sağlıyor; sektör içindeki çeşitliliğin benimsenmesi ihtiyacını vurguluyor.
5. Karmaşık numaralandırma sayımı [complex enumeration-counting] o kadar basit değildir.
Gayri resmi işletmeleri saymak basit olmaktan uzaktır. Sayım görevlilerinin anlayışı ve kişilikleri, konum doğruluğu ve hatta çalışma saatleri gibi faktörler nedeniyle sayılan işletme sayısındaki farklılıklar ortaya çıkabilir. Sayım ekiplerinin, anketlerin sistematik olarak nasıl uygulanacağını anlamak için sıkı bir şekilde eğitilmesi gerekir.
Öğrenilen dersler
Çoğunlukla gri ekonomi olarak adlandırılan kayıt dışı sektör, resmi makamların yetki alanı dışında faaliyet gösteren bir dizi yasal ticari faaliyeti kapsar. Tek bir rengin çok sayıda tonu olabileceği gibi, gayri resmi sektör de çeşitli tonlamalar sergiler. Bu çeşitli ve sıklıkla gözden kaçırılan bölüt (segment) hakkında veri toplamak, ilgili zorlukların ve ince ayrımların dikkatli bir şekilde değerlendirilmesini gerektirir. Dünya Bankası’nın Kayıt Dışı Sektör Girişim Araştırması, kavramak ve bilgi üretmek ve sonuçta bu işletmelerin başarısını destekleyen programlara katkıda bulunmak için değerli bir araç olarak hizmet vermektedir. Kayıt dışı ekonominin çeşitli tonlarını anlamak, hem araştırmacılar hem de politika yapıcılar için karmaşık ancak gerekli bir çabadır.
[1] Bu konuda lütfen bkz. “Yavuz Akbulak ve Ahmet Koray Tahtakılıç (2003), Kayıtdışı Ekonomi Üzerine Düşünceler, Banka-Maliye ve Ekonomik Yorumlar Dergisi, 40(468), ss.17-41”.
1966 yılında, Gence-Borçalı yöresinden göç etmiş bir ailenin çocuğu olarak Ardahan/Çıldır’da doğdu [merhume Anası (1947-10 Temmuz 2023) Erzurum/Aşkale; merhum Babası ise Ardahan/Çıldır yöresindendir]. 1984 yılında yapılan sınavda Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü kazandı. 1985 yılında Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümüne yatay geçiş yaptı ve 1988’de Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü birincilikle, Fakülteyi ise 11’inci olarak bitirdi.
1997 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nin Denver şehrinde yer alan ‘Spring International Language Center’da; 65’inci dönem müdavimi olarak 2008-2009 döneminde Milli Güvenlik Akademisi’nde (MGA) eğitim gördü ve MGA’dan dereceyle mezun oldu. MGA eğitimi esnasında ‘Sınır Aşan Sular Meselesi’, ‘Petrol Sorunu’ gibi önemli başlıklarda bilimsel çalışmalar yaptı.
Türkiye’de Yatırımların ve İstihdamın Durumu ve Mevcut Ortamın İyileştirilmesine İlişkin Öneriler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü);
Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Yaşanan Sorunlar ve Alınması Gereken Önlemler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü, Sevinç Akbulak ile birlikte);
Kayıp Yıllar: Türkiye’de 1980’li Yıllardan Bu Yana Kamu Borçlanma Politikaları ve Bankacılık Sektörüne Etkileri (Bankalar Yeminli Murakıpları Vakfı Eser Yarışması, Övgüye Değer Ödülü, Emre Kavaklı ve Ayça Tokmak ile birlikte);
Türkiye’de Sermaye Piyasası Araçları ve Halka Açık Anonim Şirketler (Sevinç Akbulak ile birlikte) ve Türkiye’de Reel ve Mali Sektör: Genel Durum, Sorunlar ve Öneriler (Sevinç Akbulak ile birlikte) başlıklı kitapları yayımlanmıştır.
Anonim Şirketlerde Kâr Dağıtımı Esasları ve Yedek Akçeler (Bilgi Toplumunda Hukuk, Ünal TEKİNALP’e Armağan, Cilt I; 2003), Anonim Şirketlerin Halka Açılması (Muğla Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Tartışma Tebliğleri Serisi II; 2004) ile Prof. Dr. Saim ÜSTÜNDAĞ’a Vefa Andacı (2020), Cilt II, Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler (2021), Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler II (2021), Sosyal Bilimlerde Güncel Gelişmeler (2021), Ticari İşletme Hukuku Fasikülü (2022), Ticari Mevzuat Notları (2022), Bilimsel Araştırmalar (2022), Hukuki İncelemeler (2023), Prof. Dr. Saim Üstündağ Adına Seçme Yazılar (2024), Hukuka Giriş (2024) başlıklı kitapların bazı bölümlerinin de yazarıdır.
1992 yılından beri Türkiye’de yayımlanan otuza yakın Dergi, Gazete ve Blog’da 2 bin 500’ü aşan Telif Makale ve Telif Yazı ile tamamı İngilizceden olmak üzere Türkçe Derleme ve Türkçe Çevirisi yayımlanmıştır.
1988 yılında intisap ettiği Sermaye Piyasası Kurulu’nda (SPK) uzman yardımcısı, uzman (yeterlik sınavı üçüncüsü), başuzman, daire başkanı ve başkanlık danışmanı; Özelleştirme İdaresi Başkanlığı GSM 1800 Lisansları Değerleme Komisyonunda üye olarak görev yapmış, ayrıca Vergi Konseyi’nin bazı alt çalışma gruplarında (Menkul Sermaye İratları ve Değer Artış Kazançları; Kayıt Dışı Ekonomi; Özkaynakların Güçlendirilmesi) yer almış olup; halen başuzman unvanıyla SPK’da çalışmaktadır.
Hayatı dosdoğru yaşamak ve çalışkanlık vazgeçilmez ilkeleridir. Ülkesi ‘Türkiye Cumhuriyeti’ her şeyin üstündedir.