Bir zincirde (chain), tüm mağaza konumları bir ana şirkete aitken, franchise’de birimler, ana şirketin iş modelini ve ticari markalarını kullanmak üzere bir franchisor ile sözleşme yapan ayrı kişiler tarafından sahiplenilir ve işletilir. Bu yazıda zincirler ve franchise arasındaki farklar incelenecektir.
1. Franchise İş Modeli
1.1. Franchise nedir?
Franchise, franchisor adı verilen bir şirketin sahibinin, bireylere kendi markası altında bir lokasyonu işletmesine ve kendi iş modelini kullanmasına izin verdiği bir iş türüdür. Franchise sahipleri olarak adlandırılan bireysel sahipler, franchise verenin desteği ve eğitimi karşılığında yeri kuracak, işletecek ve başlangıç ücretini ve devam eden telif ücretlerini ödeyecektir.
1.2. Franchise’lerin temel özellikleri
- Franchise veren, kendi markası altında faaliyet gösterme ve ürünlerini satma hakkını verecektir. Franchise alanın, marka bilinirliğinden ve desteğinden faydalanabilmesi için franchisor’un standartlarına uyması gerekir.
- Franchise sahiplerinin, kanıtlanmış bir iş modeli ve markanın yerleşik farkındalığından yararlanmak için bir başlangıç ücreti ve devam eden telif ücreti ödemeleri gerekir.
- Franchise sahipleri lokasyonun kurulmasından ve yönetilmesinden sorumlu olacaktır.
- Franchise veren, franchise alana eğitim ve sürekli destek sağlayacaktır.
1.3. Franchise sözleşmesi türleri
Girilen bir franchise sözleşmesinin türüne bağlı olarak birden fazla lokasyonun yönetilmesini sağlayacak farklı avantajlara sahip olunabilir. Franchise sahibi olarak sahip olunabilecek düzenlemeler şunlardır:
- Tek birimli franchise (single-unit franchise): Bu, bir şirketin bir kişiye başlangıç ücreti ve devam eden telif hakları karşılığında bir yer açmak için kendi iş modelini kullanma hakkını verdiği klasik franchise modelidir.
- Çok birimli franchise (multi-unit franchise): Geleneksel franchise ile aynı koşullar altında, bir franchise sahibi belirli bir alanda birden fazla lokasyon açabilir.
- Alan geliştirme sözleşmesi (area development agreement): Çok birimli bir franchise’ye benzer şekilde, bir alan geliştiricisi, belirli bir programı takip ederek bir bölgede belirli sayıda lokasyon açma hakkına ve aynı zamanda yükümlülüğe de sahiptir.
- Ana franchise sözleşmesi (master franchise agreement): Alt franchising (subfranchising) olarak da adlandırılan bu sözleşme, bir franchisor’un bir kişiye veya şirkete belirli bir bölgede birden fazla franchise geliştirme ve işletme hakkı vermesinden oluşur. Ana franchise sahibi olarak adlandırılan bu kuruluş, eğitim alacak ve ücret ve telif ücreti ödemesi gereken bireysel franchise sahiplerine birden fazla lokasyon satacaktır. Ana franchise sahibi, franchise alanlardan ücretleri toplayacak ve franchisor’a belli bir yüzdesini gönderecektir.
1.4. Franchise örnekleri
Şunlar en popüler franchise örneklerinden bazılarıdır: KFC, Kumon, Chick-Fil-A, Subway, 7 Eleven, Better clean services, McDonald’s, Holiday Inn, Gold’s gym, Lube Pros.
2. Zincir İş Modeli
2.1. Zincir nedir?
Zincir, tek bir ana şirket tarafından işletilen, aynı marka adı ve görünümüne sahip birden fazla satış noktasından oluşan bir ağdır. Bir zincirin her lokasyonu aynı ürünleri sunar ve belirli çalışma prosedürlerine uyar. Bu bireysel satış noktaları şirkete aittir ve zincir tarafından atanan bir yönetici tarafından işletilmektedir. Bağımsız zincir yöneticisinin zincirde çalışmak için herhangi bir yatırım yapmasına gerek yoktur ancak bundan kâr da elde etmez.
2.2. Zincirlerin temel özellikleri
- Bir zincirin tüm satış noktalarının tamamı ana şirkete aittir, bu da tüm kârın doğrudan ona gittiği anlamına gelir.
- Ana şirket, ayrı konumların her yönünü kontrol eder ve operasyonları denetlemek için yöneticileri görevlendirir.
- Ana şirket, satış noktalarının her birinin kazancını elinde tutar.
2.3. Zincir örnekleri
Şunlar en popüler franchise örneklerinden bazılarıdır: Walmart, Best buy, Chipotle, Starbucks, The Body Shop, Home Depot, Bed Bath & Beyond, Hilton Hotels & Resorts, Trader Joe’s, Apple Store.
3. Zincirler ile Franchise’ler Arasındaki Benzerlikler
Zincirler ve franchise’ler arasındaki benzerliklerden bazıları şunlardır:
- Her ikisi de aynı adı, ürünleri ve hizmetleri paylaşan bir işletme grubudur.
- Aynı kalite standartlarına ve görünüme uyarlar.
- Ana şirket tarafından onaylanırlar ve mevcut müşteri tabanından, marka bilinirliğinden ve genel pazarlama çalışmalarından yararlanırlar.
4. Franchise ve Zincirler Arasındaki Farklar
Her ne kadar her iki kavram sıklıkla karıştırılsa ve birbirlerinin yerine kullanılsa da, ikisi arasında bazı yapısal farklılıklar vardır. Zincirlerin ve franchise’lerin birçok açıdan nasıl farklılık gösterdiği aşağıda açıklanmıştır:
- Sahiplik ve yönetim (ownership and management): Zincir işletmelerde, ana şirket her lokasyonun tamamına sahiptir ve yöneticileri istihdam ederek doğrudan işletmektedir. Bir zincir işletme, yöneticilerine hiçbir esneklik sunmaz; çünkü ana şirket fiyatların belirlenmesinden, operasyon prosedürlerinden ve önemli kararların alınmasından sorumludur. Öte yandan franchise’ler, şirketin markasını kullanma hakkı için ödeme yapmak zorunda olan bağımsız işletme sahiplerine aittir. Franchise sözleşmesinin şartlarına bağlı olarak karar vermede belli bir esneklik payına sahip olabilirler.
- Kâr ve zarar: Franchise işletmesi sahibi olarak elde edilen kâr franchise sahipleri ile paylaşılacaktır. Periyodik olarak her lokasyonun satış yüzdesinin bir kısmını alınır, ancak tamamı alınmaz. Bir zincir mağaza sahibi olarak tüm kâr ve zarar şirket bünyesinde kalır.
- Kurulum masrafları (setting up): Bir zincir işletmede, ekipman, mobilya ve yazılım satın almak için gerekli olan lokasyonu kurma masrafları ana şirket tarafından karşılanır. Aksine, bir franchise’nin bağımsız sahipleri, lokasyonlarının kurulumunu ilk yatırımlarına dâhil etmek zorundadır.
- Maliyetler: İşletmeyi franchise etmek pahalı olsa da, zincir işletme kurmak daha da yüksek yatırım gerektirir. Franchise sahipleri başlangıç ve işletme maliyetlerinin ve maaş bordrolarının yükünü taşırken, zincirler tüm bu masrafları ödemek zorundadır.
- Yönetici alımı: Bir franchise’ye katılmak için potansiyel franchise sahibinin, işi finansal açıdan sürdürebileceğini ve gerekli yönetim becerilerine sahip olduğunu kanıtlamak için sıkı bir inceleme sürecinden geçmesi gerekir. Ayrıca, franchise verenin, franchise alanının franchise sözleşmesine girmeden önce bilinçli bir karar verebilmesi için, franchise fırsatının ve bunun sonuçlarının derinlemesine açıklandığı bir belgeyi yasal olarak sağlaması gerekir. Bir zincir işletmede, ana şirket genellikle ortak bir çalışan işe alım sürecinin ardından kendi kuruluşunun güvenilir bir çalışanını veya dışarıdan bir çalışanı işe alır.
- Personel alımı: Yeni bir yer açarken, franchise sahibi personel alımı ve bununla ilgili her şeyle ilgilenecektir. Franchise veren, personelin nasıl işe alınacağına ilişkin bazı yönergeler sunsa da, bu sürecin yürütülmesinden franchise alan sorumludur. Bununla birlikte, zincirin ana şirketi personel alımı konusunda rehberlik sağlayacaktır.
- Riskler: Bir franchise işletmesi yeni bir satış noktası açtığında, yatırım riskleri franchise veren ile franchise alan arasında dağıtılır. Franchise alanın başlangıç ücretini, telif ücretlerini ve başlangıç masraflarını ödemesi gerekirken, franchise veren de eğitime yatırım yapar ve ticari markalarını, itibarını ve ticari sırlarını üçüncü taraflara ifşa eder. Bunun tersine, zincirde ana şirket tüm riski üstlenir, çünkü yönetici herhangi bir yatırım yapmazken lokasyonun kurulum masraflarını karşılaması gerekir.
- Finansman: Bir zincir lokasyonunun açılışını finanse etmek için, yatırımı finanse edenler genellikle işletme sahipleri veya kredi kuruluşlarıdır. Tam tersine, bir franchise’de böyle bir durum meydana geldiğinde, başlangıç masraflarını franchise alanlar ödemek zorunda kalır. Bu, onların fonlarını kullanarak veya SBA (U.S. Small Business Administration; ABD Küçük İşletmeler İdaresi) veya banka kredileri gibi borç verme alternatiflerini kullanarak yapılabilir.
5. Neden Zincirle Franchise Yapılamıyor?
Zincirler, marka adlarını kullanma ve iş modellerine erişim haklarını satmazlar. Ancak McDonald’s gibi franchise ve zincir sistemlerini birleştirdikleri hibrit iş modelini kullanan şirketler de vardır. Belirli mağazaları doğrudan açıp yönetirken, aynı zamanda franchise alıyorlar ve bağımsız işletme sahiplerinin satış noktalarını yönetmelerine olanak tanıyorlar. Bir franchise mı yoksa bir zincir mi satın alınacağını sormak genellikle söz konusu olamaz; ancak multimilyon dolarlık bir anlaşmaya hazır olunmadığı sürece, bir girişimci işini franchising yoluyla mı yoksa zincir rotasını takip ederek mi genişletmek istediğine karar verebilir.
6. Franchise ve Zincirlerin Artıları ile Eksileri
İşletmenin operasyonlarının genişletilmesi planlanıyorsa ve zincir mi yoksa franchise mi açılacağı bilinmiyorsa, analiz edilebilecek bazı noktalar şunlardır:
6.1. Franchise oluşturmanın avantajları
Bu iş modelinin avantajları ve dezavantajları arasında şunlar bulunabilir:
- Yatırım: Her ne kadar bir franchise başlatmak, tekrarlanabilir bir iş modeli ve işletme prosedürleri oluşturulmasını sağlamak için büyük bir yatırım gerektirse de, genişlemenin yatırım yükü başka birinin eline aktarılmış olur.
- Finansman olanakları: Daha düşük başarısızlık oranları nedeniyle, bir franchise başlatmak çeşitli finansman fırsatlarına erişilmesine olanak tanır.
- İlgilenen franchise sahiplerin bulunması (finding interested franchisees): Franchising giderek daha popüler hale geldiğinden, işletmeden birini yönetecek adayları bulmak o kadar da zor değildir. Franchise alanların işletmeye girmek için hatırı sayılır bir yatırım yapmış olmaları ve bundan kazanç elde edecek olmaları, onları başarı için çabalamaya motive eder.
6.2. Franchise kurmanın dezavantajları
- Mutlak kontrol eksikliği (lack of absolute control): Franchise veren olarak franchise alanların kararları sınırlandırılabilse dahi onlara karşı çok katı olunamaz çünkü bu potansiyel anlaşmazlıklara yol açabilir.
- Savunmasız fikri mülkiyet (vulnerable intellectual property): Ticari markaları üçüncü taraflara ifşa etmek her zaman bir risk taşır. İşletmenizi franchising yaparken fikri mülkiyeti uygun şekilde korumak çok önemlidir.
- Mevzuata uyum (regulatory compliance): Franchise veren olarak eyalet ve federal franchise yasalarına uyduğundan emin olunması gerekir. Bir FDD sağlamak, adil şartlarda bir franchise sözleşmesine sahip olunmasını ve franchise’nin uygun şekilde yapılandırılmasını sağlamak çok önemlidir. Bunun için uyumlu olunmasına yardımcı olacak bir franchise avukatından yardım almak son derece önemlidir.
6.3. Zincir başlatmanın artıları
- Daha yüksek kâr potansiyeli (higher profit potential): Bir zincir sahibi olarak kârın tamamı doğrudan işletmeye aktarılır.
- Tam kontrol (full control): Zincir sahipleri, markalama, operasyonlar ve karar alma dâhil olmak üzere işlerinin tüm yönleri üzerinde tam kontrole sahiptir.
- Kalite tutarlılığı (quality consistency): Bir işletmenin her yönünü kontrol etmek, zincir sahiplerinin finansmanı yakından takip etmesine ve tüm lokasyonlarının aynı kalite standartlarını karşıladığından emin olmasına olanak tanır.
6.4. Zincir başlatmanın eksileri
- Yüksek yatırımlar: Bir zincir mağaza açmak, her bir mağazanın ayrı ayrı kurulmasına ve çalışanların eğitilmesine yatırım yapmak için önemli çaba gerektirir.
- Daha yüksek riskler: Zincir sahibi olunduğunda, ilk yatırım, işletme maliyetleri ve potansiyel kayıplar da dâhil olmak üzere işletmenin başarısı veya başarısızlığının tüm sorumluluğu üstlenilir.
- Operasyonel zorluklar: Birden fazla konumu yönetmek karmaşık ve zahmetli olabilir. Tüm konumlarda tutarlı kalite kontrolü, verimli tedarik zinciri yönetimi ve etkili iletişim sağlanması; bunun için de dikkatli planlama, organizasyon ve koordinasyon gerekir.
7. İşletme Genişletilirken Hukuki Yardım Alınması
İşletme ister franchising yoluyla ister bir zincir mağaza açarak büyütülmek istensin, yatırımın korunmasını sağlamak için hukuki yardıma güvenmek çok önemlidir. Bir şirket avukatı şu konularda yardımcı olacaktır:
- Yasal uyumun sağlanması (ensure legal compliance): Bir avukat, çıkarları korumak ve geçerli yasalara uygunluğu sağlamak için sözleşmelerin, kira sözleşmelerinin, franchise kamuyu aydınlatma belgelerinin ve diğer yasal belgelerin hazırlanmasında ve incelenmesinde yardımcı olabilir.
- Müzakere (negotiation): Yapılacak sözleşmelerin hüküm ve koşullarını ve kârlılıklarının anlaşılmasına yardımcı olmak için avukat, bilinçli bir karar verilmesini sağlamak için gerekli belgeleri dikkatlice inceleyecektir.
- Fikri mülkiyet koruması: Bir avukat, ticari markalar ve telif hakları gibi fikri mülkiyet haklarını, bunların yetkili bir şekilde kullanıldığından emin olmak için korunmasına yardımcı olacaktır.
Riskin azaltılması (risk mitigation): Bir avukatla çalışarak zincir mağaza veya franchise kurmanın getirdiği riskler en aza indirilebilir. Potansiyel yasal tehlikeler tespit edilebilir, risk yönetimi stratejileri konusunda tavsiyelerde bulunulabilir ve yatırımı korumak için bilinçli kararlar verilmesine yardımcı olunabilir.
Yavuz Akbulak
1966 yılında, Gence-Borçalı yöresinden göç etmiş bir ailenin çocuğu olarak Ardahan/Çıldır’da doğdu. 1984 yılında yapılan sınavda Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü kazandı. 1985 yılında Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümüne yatay geçiş yaptı ve 1988’de Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü birincilikle, Fakülteyi ise 11’inci olarak bitirdi.
1997 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nin Denver şehrinde yer alan ‘Spring International Language Center’da; 65’inci dönem müdavimi olarak 2008-2009 döneminde Milli Güvenlik Akademisi’nde (MGA) eğitim gördü ve MGA’dan dereceyle mezun oldu. MGA eğitimi esnasında ‘Sınır Aşan Sular Meselesi’, ‘Petrol Sorunu’ gibi önemli başlıklarda bilimsel çalışmalar yaptı.
• Türkiye’de Yatırımların ve İstihdamın Durumu ve Mevcut Ortamın İyileştirilmesine İlişkin Öneriler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü);
• Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Yaşanan Sorunlar ve Alınması Gereken Önlemler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü, Sevinç Akbulak ile birlikte);
• Kayıp Yıllar: Türkiye’de 1980’li Yıllardan Bu Yana Kamu Borçlanma Politikaları ve Bankacılık Sektörüne Etkileri (Bankalar Yeminli Murakıpları Vakfı Eser Yarışması, Övgüye Değer Ödülü, Emre Kavaklı ve Ayça Tokmak ile birlikte),
• Türkiye’de Sermaye Piyasası Araçları ve Halka Açık Anonim Şirketler (Sevinç Akbulak ile birlikte) ve
• Türkiye’de Reel ve Mali Sektör: Genel Durum, Sorunlar ve Öneriler (Sevinç Akbulak ile birlikte)
başlıklı kitapları yayımlanmıştır.
• Anonim Şirketlerde Kâr Dağıtımı Esasları ve Yedek Akçeler (Bilgi Toplumunda Hukuk, Ünal TEKİNALP’e Armağan, Cilt I; 2003),
• Anonim Şirketlerin Halka Açılması (Muğla Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Tartışma Tebliğleri Serisi II; 2004)
ile
• Prof. Dr. Saim ÜSTÜNDAĞ’a Vefa Andacı (2020), Cilt II;
• Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler (2021);
• Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler II (2021);
• Sosyal Bilimlerde Güncel Gelişmeler (2021);
• Ticari İşletme Hukuku Fasikülü (2022);
• Ticari Mevzuat Notları (2022);
• Bilimsel Araştırmalar (2022);
• Hukuki İncelemeler (2023);
• Prof. Dr. Saim Üstündağ Adına Seçme Yazılar (2024);
• Hukuka Giriş (2024);
• İşletme, Pazarlama ve Hukuk Yazıları (2024),
• İnterdisipliner Çalışmalar (e-Kitap, 2025)
başlıklı kitapların bazı bölümlerinin de yazarıdır.
1992 yılından beri Türkiye’de yayımlanan otuza yakın Dergi, Gazete ve Blog’da 3 bini aşkın Telif Makale ve Telif Yazı ile tamamı İngilizceden olmak üzere Türkçe Derleme ve Türkçe Çevirisi yayımlanmıştır.
1988 yılında intisap ettiği Sermaye Piyasası Kurulu’nda (SPK) uzman yardımcısı, uzman (yeterlik sınavı üçüncüsü), başuzman, daire başkanı ve başkanlık danışmanı; Özelleştirme İdaresi Başkanlığı GSM 1800 Lisansları Değerleme Komisyonunda üye olarak görev yapmış, ayrıca Vergi Konseyi’nin bazı alt çalışma gruplarında (Menkul Sermaye İratları ve Değer Artış Kazançları; Kayıt Dışı Ekonomi; Özkaynakların Güçlendirilmesi) yer almış olup; halen başuzman unvanıyla SPK’da çalışmaktadır.
Hayatı dosdoğru yaşamak ve çalışkanlık vazgeçilmez ilkeleridir. Ülkesi ‘Türkiye Cumhuriyeti’ her şeyin üstündedir.