Avrupa Menkul Kıymet ve Piyasalar Kurumu’nun (ESMA) 2021 Yılı Raporunda Yer Alan ‘Risk Değerlendirmesi’*

1. ESMA yıllık raporu hakkında

Avrupa Birliği’nin (AB) menkul kıymetler piyasaları düzenleyicisi olan Avrupa Menkul Kıymet ve Piyasalar Kurumu (ESMA), AB’de yatırımcı korumasını artırma, istikrarlı ve düzenli finansal piyasaları teşvik etme amacını yerine getirmede 2021 yılındaki faaliyetlerini gözden geçiren Yıllık Raporunu 15 Haziran 2022 tarihinde yayınlamış^[1] ve AB çapında kuruluşların denetimindeki rolüne ve sürdürülebilir ve dijital finansa katkısına odaklanmıştır.

ESMA’nın 2021’deki önemli faaliyetleri arasında üçüncü ülke merkezi karşı taraflarının (country central counterparties; CCPs) tanınması ve sıralanması, AB stratejik denetim öncelikleri aracılığıyla AB genelinde denetim faaliyetinin koordinasyonu ve veri raporlama hizmet sağlayıcılarının (data reporting service providers; DRSPs) denetimine hazırlık, kritik ölçütler ve menkul kıymetleştirme havuzları yer almıştır. Yıllık Rapor ayrıca, ESMA’nın 2021’deki çalışmalarının en önemli unsurlarını, özellikle de sürdürülebilir finans için düzenleyici çerçevenin geliştirilmesini ve özellikle perakende yatırımcılar için piyasaların dijitalleşmesinden kaynaklanan risk ve fırsatları vurgulamaktadır.

Aşağıdaki yazıda, ESMA’nın mezkûr raporunun risk değerlendirmesi bölümündeki tespitler yer almaktadır.

2. Risk değerlendirmesi (risk assessment)

ESMA, risk değerlendirmelerini üstlenirken, finansal yenilik, sürdürülebilir finans ve perakende tüketici davranışındaki eğilimlerin yanı sıra, piyasadaki gelişmeleri ve kendi görev alanı içindeki riskleri izler ve değerlendirir. Risk değerlendirmeleri, ESMA’nın yatırımcı korumasını, düzenli piyasaları ve finansal istikrarı teşvik etme hedeflerini desteklemek amacıyla yapılır.

2.1. Risk izleme ve analizi (risk monitoring and analysis)

Piyasa eğilimleri, riskler ve güvenlik açıkları (Trends Risks and Vulnerabilities-TRV) ESMA’nın eğilimler, riskler ve güvenlik açıkları raporları ve risk gösterge tabloları, finansal piyasalarda hem toptan hem de perakende düzeylerde sınır ötesi ve sektörler arası sorunları düzenli olarak araştırarak finansal istikrarın desteklenmesine ve tüketicinin korunmasının artırılmasına katkıda bulunur. ESMA, bir risk panosu ile tamamlanan TRV’leri yılda iki kez yayınlar.

Şubat 2021’de ilk TRV raporu yayınlanmıştır. Bu rapor, kayda değer kamu politikası müdahaleleri, yeni aşıların mevcudiyeti ve Birleşik Krallık’ın AB’den çekilmesinden kaynaklanan belirsizliğin azalması arasında, 2020 yılının ikinci yarısında Covid-19 ile ilgili önemli piyasa stresinden AB finans piyasalarının toparlanmasını kapsamlı bir şekilde ele almıştır. Ancak ESMA, zayıf ekonomik temellere karşı artan varlık değerlemelerini gözlemlemeye devam ettiği için, sorumluluğu altındaki piyasalardaki risklerin çok yüksek kaldığı konusunda uyarılarda bulunmuştur. Ayrışma (decoupling), yatırımcıların olaylara karşı hassas kaldığı bir bağlamda olası ani piyasa düzeltmelerinin olasılığını vurgulayarak, AB finansal piyasaları için ana risk olarak tanımlanmıştır.

2021 yılının ilk yarısında finansal piyasalar toparlanmaya devam etmiş ve küresel ekonomik görünüm iyileşmiştir. ESMA, yükselen varlık değerlemeleri nedeniyle kurumsal ve perakende yatırımcılar için daha fazla piyasa düzeltmelerinin uzun süreli bir risk dönemi gözlemlemeye devam etmiştir. Daha olumlu bir risk değerlendirmesi yapılabilmesi için, gözlemlenen piyasa eğilimlerinin uzun bir süre boyunca dayanıklılık göstermesi gerekir. Esneklik, önemli ölçüde, mali piyasaların, parasal veya mali açıdan kamu politikası desteğindeki bir azalmaya maddi kesintiler olmaksızın dayanma kabiliyetine bağlı olacaktır.

ESMA’nın tek kural kitabı, yakınsama ve denetleme görevlerini desteklemek için ESMA, TRV raporlarında veya bağımsız çalışma kağıtlarında yayınlanan çok çeşitli güncel piyasa sorunları hakkında derinlemesine araştırma yapmaktadır. 2021 yılında ESMA, bu tür dokuz güncel TRV raporu ve bazıları aşağıdaki bölümlerde vurgulanan üç çalışma belgesi yayınlamıştır.

ESMA aynı zamanda diğer ESA’lar ile birlikte iki Ortak Komite risk raporunun hazırlanmasına katkıda bulunmuş ve finans sektöründeki ana riskleri ve kırılganlıkları vurgulamıştır.

2.2. 2021 için risk gösterge tabloları

ESMA, AB finansal piyasalarının olaylara karşı oldukça hassas ve değişken olduğunu vurgulayan iki risk gösterge tablosu yayınlamıştır. Menkul kıymet fiyatlarının ekonomik temellerden genel olarak ayrıldığı bir ortamda ani bir risk yeniden değerlendirmesi, AB finansal piyasaları için ana risk olmaya devam etmiş ve bu nedenle ESMA risk değerlendirmesini sürdürmüştür. Artan kurumsal ve kamu borç seviyelerinin bir sonucu olarak kredi riskinin daha da artması muhtemeldir.

İleriye dönük olarak, ESMA, kurumsal ve perakende yatırımcılar için daha fazla piyasa düzeltmelerinin uzun bir risk dönemi olduğunu kaydetmiş ve ESMA’nın görev alanının tamamında çok yüksek riskler gözlemlemiştir. Bu risklerin ne ölçüde daha fazla gerçekleşeceği, kritik olarak para ve maliye politikası desteğine ilişkin piyasa beklentilerine ve ekonomik toparlanmanın hızına bağlı olacaktır.

2.3. ESMA’nın yıllık istatistiksel rapor serisi (annual statistical report-ASR)

ESMA’nın ASR serisinde, ESMA, örneğin gözetimi kolaylaştırarak ve AB genelinde denetim yakınlaşmasını geliştirerek piyasa katılımcılarının denetçilerine yardımcı olabilecek kanıtları paylaşmak için mümkün olduğunda denetim verileri de dahil olmak üzere topladığı ve sürdürdüğü verilerden yararlanmaktadır.

Aralık ayında ESMA, AB menkul kıymetler piyasalarında ilk ASR’sini ve AB türev piyasalarında dördüncü ASR’sini yayınlamıştır. İki rapor, Birleşik Krallık’ın AB’den çekilmesinden sonra, yani Birleşik Krallık mali katılımcılarından gelen veri raporları olmadan, AB türevleri ve menkul kıymetler piyasalarına ilişkin ilk kapsamlı görünümü sağlamıştır. Her iki raporda da geri çekilmenin etkisi önemliydi: türev piyasaların büyüklüğü ve menkul kıymet alım satım hacmi, Birleşik Krallık olmadan yaklaşık üçte iki oranında daha düşüktü. Genel olarak, 2020 yılının sonunda AEB30 (European Economic Area; Avrupa Ekonomik Bölgesi) menkul kıymetler piyasaları ciro hacimleri hisse senetleri için 8,8 trilyon Avro ve tahviller için 17,9 trilyon Avro olurken, AEB30 türev piyasasının toplam hacmi 254 trilyon Avrodur.

2.4. Varlık yönetimi (asset management)

2.4.1. Covid-19 bağlamında fonların stres simülasyonu

ESMA, likidite krizinin fonlar üzerindeki etkisinin veriye dayalı bir değerlendirmesi ve çeşitli varsayımlarla stres simülasyonu tatbikatlarını içeren fonların gelecekteki şoklara hazırlığının bir değerlendirmesi şeklinde ulusal yetkili makamlar (national competent authorities; NCAs) ile ortak bir denetim tatbikatı yayınlamıştır.

2.4.2. Fonlar ve tek isimli kredi temerrüt takasları-riskten korunma mı yoksa alım satım mı?

ESMA, türevlere ilişkin AB düzenleyici verilerini kullanarak UCITS (undertakings for collective investment in transferable securities; devredilebilir menkul kıymetlere toplu yatırım yapan kuruluşlar/kolektif yatırım kuruluşları) yatırım fonları tarafından tek isimli kredi temerrüt takaslarının kullanımının itici güçlerine kapsamlı bir genel bakış sunan bir çalışma belgesi yayınlamıştır.

2.4.3. Hisse senedi fonları ve türevleri (equity funds and derivatives)

ESMA ayrıca, EMIR altında toplanan verilere dayalı olarak, UCITS hisse fonları tarafından ticareti yapılan türev türlerine, neden bazılarının türev alım satımı yaparken diğerlerinin yapmadığına, bazılarını daha aktif ticaret yapan şeyin ne olduğu ve ne ölçüde olduğu hakkında yeni bilgiler sağlayan bir çalışma belgesi yayınlamıştır.

2.5. Sürdürülebilir finans (sustainable fnance)

2.5.1. Fon portföy ağları-bir iklim riski perspektifi

ESMA, portföyleri daha kirletici varlıklara (kahverengi fonlar/brown funds) yönelen fonlar ile daha temiz portföylere sahip fonlar (yeşil fonlar/green funds) arasında ayrım yaparak, AB yatırım fonları için bir ön iklim risk senaryosu analizi sağlamıştır. 152 milyar Avro ile 443 milyar Avro arasındaki sistem çapındaki toplam kayıpların yanı sıra, çoğu kahverengi fonun zararı, yeşil fonların genellikle %3 ile %8 arasında değişen kayıplarının aksine, etkilenen varlıkların yaklaşık %9 ila %18’i arasında değişmektedir. Buna ek olarak, kahverengi fonların daha fazla sistemik etkisi vardır: yeşil fonlara kıyasla sistem genelindeki toplam kayıplara (fon evreni içindeki daha büyük ara bağlantıları sayesinde) daha fazla katkıda bulunurlar.

2.5.2. Çevresel, sosyal ve yönetişim derecelendirmeleri (environmental, social and governance ratings)

ESMA’nın 2021 yılında yayınlanan ilk TRV raporu, derecelendirme türleri ve kilit sağlayıcılar dahil olmak üzere ESG derecelendirmeleri pazarının bir tanımını içeriyordu ve çeşitli kullanım örnekleri sunmuştur. Bu analize göre, düzenleyici bir çerçevenin olmaması nedeniyle çeşitli sorunlar ve riskler bu derecelendirmelerin potansiyel faydalarını azaltmaktadır. Ayrıca, şeffaflık sorunlarıyla birlikte ortak bir tanımın ve karşılaştırılabilirliğin olmaması, daha sürdürülebilir bir finansal sisteme geçiş için nihai olarak zararlı olabilir. Bu konuların yatırımcılar üzerindeki etkisini göstermek için, analiz özel ESG karşılaştırmalı değerlendirme durumuna odaklanmaktadır.

2.5.3. Yeşil tahvillerin çevresel etkisi ve likiditesi (environmental impact and liquidity of green bonds)

ESMA’nın ikinci TRV raporu, yeşil tahvil ihraççılarının karbondioksit emisyonlarını araştıran bir makaleyi içeriyordu ve 2009 ile 2019 yılları arasında, yeşil tahvil ihraç eden enerji şirketlerinin, kamu hizmetlerinin ve bankaların emisyon verilerini ifşa etme olasılığının çok daha yüksek olduğunu göstermiştir. Bu, yeşil tahvillerin şirketlerin iklimle ilgili taahhütlerinin bir işareti olarak hareket ettiği görüşünü doğrulamaktadır. Buna ek olarak, makale yeşil tahvil ihraççılarının yeşil ve geleneksel Avro cinsinden şirket tahvillerinin likiditesini karşılaştırmış ve yeşil tahvil likiditesinin daha sıkı göründüğünü bulmuştur. Bununla birlikte, geleneksel tahvillerle arasındaki fark, küçük ve genel olarak sabit kalmış olup, bu da şirket tahvili piyasasının yeşil kesiminin özel bir kırılganlığı olmadığını düşündürmektedir.

2.6. Finansal yenilik (financial innovation)

2.6.1. Bulut dış kaynak kullanımı ve finansal istikrar riskleri (cloud outsourcing and fnancial stability risks)

ESMA’nın ikinci TRV raporunda yer alan analiz, finansal sistemin güvenliğini artırmak için CSP’lerin (cloud service providers; bulut hizmeti sağlayıcılar) şirketlerden önemli ölçüde daha dayanıklı olması gerektiğini öne sürmüştür. Yalnızca daha uzun (çok dönemli) kesintilerin sistemik maliyetlerle sonuçlandığı finansal ortamlarda, sonuçlar, CSP’lerin olay sıklığı yerine olay çözüm sürelerini güçlü bir şekilde azaltarak sistemik riskleri en iyi şekilde ele alabileceğini göstermektedir. Modelde, bir yedek CSP kullanmak, CSP’lerin neden olduğu sistemik riski başarıyla azaltmaktadır. Son olarak, finansal kurumlardan ve CSP’lerden gelen kesintiler hakkında ayrıntılı verilere açık bir ihtiyaç vardır.

2.6.2. Dil işleme teknikleri Avrupalı denetçilere yardımcı olur

ESMA, paketlenmiş perakende yatırım ve sigortaya dayalı ürünler yönetmeliği kapsamında üretilen yapılandırılmış perakende ürünleri tanımlayan 54.000 temel bilgi belgesinden oluşan benzersiz bir veri kümesinde doğal dil işleme tekniklerini uygulamak için bir pilot uygulamanın sonuçlarını yayınlamıştır. Bu çalışma, bu tekniklerin Avrupalı denetçiler, politika yapıcılar ve risk analistleri için nasıl yararlı önlemler üretebileceğini göstermektedir. Metinden çıkarılan bilgiler, denetim değerlendirmeleri için yeni olanaklar açmaktadır. Ayrıca, metne dayalı bilgiler sayısal bilgilerle ilişkilendirilmez ve bu da politika yapıcıların mevzuatın amaçlandığı gibi çalışıp çalışmadığını belirlemelerine yardımcı olabilir. Son olarak, metne dayalı bilgiler yatırımcılar için yeni finansal risk kaynaklarını belirleyebilir.

* Bu yazıda yer alan görüşler yazarına ait olup çalıştığı kurumu bağlamaz, yazarın çalıştığı kurum veya göreviyle ilişki kurulmak suretiyle kullanılamaz. Yazıdaki tüm hatalar, noksanlıklar ve eksiklikler yazarına aittir.

[1] Anılan rapor için bkz. < https://www.esma.europa.eu/press-news/esma-news/esma-reviews-its-2021-contribution-eu%E2%80%99s-green-and-digital-capital-markets > erişim tarihi 19 Temmuz 2022

Yavuz Akbulak

1966 yılında, Gence-Borçalı yöresinden göç etmiş bir ailenin çocuğu olarak Ardahan/Çıldır’da doğdu [merhume Anası (1947-10 Temmuz 2023) Erzurum/Aşkale; merhum Babası ise Ardahan/Çıldır yöresindendir]. 1984 yılında yapılan sınavda Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü kazandı. 1985 yılında Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümüne yatay geçiş yaptı ve 1988’de Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü birincilikle, Fakülteyi ise 11’inci olarak bitirdi.
1997 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nin Denver şehrinde yer alan ‘Spring International Language Center’da; 65’inci dönem müdavimi olarak 2008-2009 döneminde Milli Güvenlik Akademisi’nde (MGA) eğitim gördü ve MGA’dan dereceyle mezun oldu. MGA eğitimi esnasında ‘Sınır Aşan Sular Meselesi’, ‘Petrol Sorunu’ gibi önemli başlıklarda bilimsel çalışmalar yaptı.
Türkiye’de Yatırımların ve İstihdamın Durumu ve Mevcut Ortamın İyileştirilmesine İlişkin Öneriler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü);
Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Yaşanan Sorunlar ve Alınması Gereken Önlemler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü, Sevinç Akbulak ile birlikte);
Kayıp Yıllar: Türkiye’de 1980’li Yıllardan Bu Yana Kamu Borçlanma Politikaları ve Bankacılık Sektörüne Etkileri (Bankalar Yeminli Murakıpları Vakfı Eser Yarışması, Övgüye Değer Ödülü, Emre Kavaklı ve Ayça Tokmak ile birlikte);
Türkiye’de Sermaye Piyasası Araçları ve Halka Açık Anonim Şirketler (Sevinç Akbulak ile birlikte) ve Türkiye’de Reel ve Mali Sektör: Genel Durum, Sorunlar ve Öneriler (Sevinç Akbulak ile birlikte) başlıklı kitapları yayımlanmıştır.
Anonim Şirketlerde Kâr Dağıtımı Esasları ve Yedek Akçeler (Bilgi Toplumunda Hukuk, Ünal TEKİNALP’e Armağan, Cilt I; 2003), Anonim Şirketlerin Halka Açılması (Muğla Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Tartışma Tebliğleri Serisi II; 2004) ile Prof. Dr. Saim ÜSTÜNDAĞ’a Vefa Andacı (2020), Cilt II, Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler (2021), Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler II (2021), Sosyal Bilimlerde Güncel Gelişmeler (2021), Ticari İşletme Hukuku Fasikülü (2022), Ticari Mevzuat Notları (2022), Bilimsel Araştırmalar (2022), Hukuki İncelemeler (2023), Prof. Dr. Saim Üstündağ Adına Seçme Yazılar (2024), Hukuka Giriş (2024) başlıklı kitapların bazı bölümlerinin de yazarıdır.
1992 yılından beri Türkiye’de yayımlanan otuza yakın Dergi, Gazete ve Blog’da 2 bin 500’ü aşan Telif Makale ve Telif Yazı ile tamamı İngilizceden olmak üzere Türkçe Derleme ve Türkçe Çevirisi yayımlanmıştır.
1988 yılında intisap ettiği Sermaye Piyasası Kurulu’nda (SPK) uzman yardımcısı, uzman (yeterlik sınavı üçüncüsü), başuzman, daire başkanı ve başkanlık danışmanı; Özelleştirme İdaresi Başkanlığı GSM 1800 Lisansları Değerleme Komisyonunda üye olarak görev yapmış, ayrıca Vergi Konseyi’nin bazı alt çalışma gruplarında (Menkul Sermaye İratları ve Değer Artış Kazançları; Kayıt Dışı Ekonomi; Özkaynakların Güçlendirilmesi) yer almış olup; halen başuzman unvanıyla SPK’da çalışmaktadır.
Hayatı dosdoğru yaşamak ve çalışkanlık vazgeçilmez ilkeleridir. Ülkesi ‘Türkiye Cumhuriyeti’ her şeyin üstündedir.