“Aldım geldim yine kendimi
Gözleri bıçak bileyen kadınların
Lehimlidir sözleri
…”
Mine Kuş (“Büyü”)
Son onyıllar, büyük şirketlerin birbirine bağlı bir dizi krize katkıda bulunmalarıyla birlikte çevresel, sosyal ve ekonomik çalkantılara da tanıklık etmiştir. Faaliyetlerinin kapsamı ve bunun sonucunda ortaya çıkan etkiler göz önüne alındığında, büyük ticaret şirketlerinin yönetimlerini yapılandıran ve koşullandıran kurallar geniş kapsamlı bir öneme sahip bulunmakta olup; kurumsal yöneticiler ve kurumsal yatırımcılar da genel olarak kurumsal sürdürülebilirliği sağlamanın temel bir zorunluluk haline geldiği konusunda hemfikirdirler.
İşte bu noktada, Georgia Üniversitesi Hukuk Fakültesi ticaret hukuku profesörü olan Christopher M. Bruner isimli akademisyenin ‘Oxford University Press’ yayınlarından çıkan “Dinamik Şirket: Sürdürülebilir Bir Gelecek için Kurumsal Yönetimin Yeniden Ölçümlenmesi” (The Corporation as Technology: Re-Calibrating Corporate Governance for a Sustainable Future[1]) başlıklı kitabı, ticaret şirketi biçimlerinin uzun vadeli sürdürülebilirlik hedefleri ile ne ölçüde daha iyi hizalanabileceğini araştırma amacına yönelik önemli bir çabayı barındırmaktadır. Kitap, esasen şirket biçimleri ve şirketler hukuku kurallarına ilişkin yeni bir anlayış geliştirmektedir.
Şirket biçimleri (corporate form), özellikle tüzel kişilik (legal personality), sınırlı sorumluluk (limited liability), payların serbestçe devredilebilirliği (freely transferable shares), merkezi yönetim kurulları (centralized board management) ve hissedarların yönetim kurulu üyeliğine seçimini (shareholder election of directors) de içerecek şekilde, geniş çaplı tanımlanmaktadır.
Bu kitap, şirketi; sabit ve katı bir yasal özellikler dizisi olarak değil, dinamik bir manzaraya (dynamic landscape) yanıt olarak değişen bağlamlarda ve zaman içinde yeniden ayarlanabilen (re-calibrated) dinamik bir hukuk teknolojisi varlığı olarak sunmaktadır. Bu açıdan bakıldığında, şirket, sabit bir nitelik dizisi değil; bünyesinde daha ziyade yönetim kurulun yapısı ve işleyişine farklı yaklaşımlar (differing approaches to the structure and operation of the board), kurumsal karar verme (corporate decision-making), çeşitli kurumsal paydaşlar arasında yönetim yetkilerinin tahsisi (allocation of governance powers among various corporate stakeholders) ve potansiyel yükümlülüklere maruz kalma dahil olmak üzere bir dizi esnek kapasiteyi barındıran varlıktır. Bu esnek kapasiteler en iyi şekilde, bir dizi potansiyel sonuca doğru bir dizi karar verme yapısı ve risk toleransı düzeyleri elde etmek için çeşitli şekillerde ve farklı birleşimlerde ayarlanabilen yönetişim kaldıraçları olarak kavramsallaştırılmaktadır (conceptualizing).
Kitaptaki analiz, şirketi ve buna bağlı olarak şirketler hukukunu tekil ve istikrarlı bir şekilde tanımlama çabalarına musallat olan taksonomik zorluklar ve tartışmalar hakkında bir tartışma ile başlamakta ve daha sonra şirket ve özellikle, yasal, kültürel, pazar ve tarihsel bağlamlarla ilgili faktörler (factors relating to legal, cultural, market, and historical contexts) bağlamında kavramsallaştırılmış şirketler hukukunun nasıl olduğu açısından farklılığın çeşitli bağlamsal itici güçlerini araştırmaktadır. Kitapta, bu bağlamsal dinamiklerin tüm yer ve zamanlarda tek ve istikrarlı bir şirket ve şirketler hukuku anlayışını önlediği ve bu olumsallığın bir hatadan ziyade bir özellik olarak görülmesi gerektiği savunulmaktadır.
Söz konusu kitapta daha sonra, ölçek, kapsam ve etkilerinin önemi nedeniyle halka açık şirketlere odaklanılarak, bunları doğaları ve amaçları ile ilgili çağdaş tartışmaların canlılığının yanı sıra, temel özelliklerini ve yönetişim kapasitelerini daha tam ve doğru bir şekilde tanımlamak için şirketi yeniden kavramsallaştırma görevi üstlenilmektedir. Kitabın bu kısmı, Birleşik Krallık ve Amerika Birleşik Devletleri’nde çağdaş halka açık şirketlerin (modern public corporation) ortaya çıkışına dair genel bir bakış, şirket biçimlerinin içsel niteliklerinin çağdaş hesapların önerdiğinden daha az statik ve katı olduğunu gösteren bir akış ve dinamizm hikayesi sunmaktadır.
Kitap, daha sonra, politika yapıcıların çok çeşitli potansiyel sonuçlara ulaşmak için çeşitli şekillerde ayarlayabilecekleri yönetişim kaldıraçlarını içermek üzere, şirketin en iyi şekilde bir dizi esnek kapasite olarak kavramsallaştırılabileceğini öne sürerek, dinamik bir hukuk teknolojisi olarak farklı bir şirket anlayışı geliştirmektedir. Kitapta yer alan “yönetişim kaldıraçları” şunlardır:
- Kurumsal yönetimin merkezileştirilmesi (governance centralization): Karar verme yetkisi, bir yönetim kurulu aracılığıyla daha merkezi hale getirilebilir veya hissedarların veya diğer paydaşların elinde dağıtılabilir.
- Kurumsal sorumluluğun artırılması (board liability exposure): Yöneticilere yükümlülük maruziyetine karşı az ya da çok izolasyon verilebilir -daha az maruz kalma, risk alma konusunda daha fazla rahatlık, daha fazla maruz kalma ise, daha az rahatlık sağlar.
- Hissedarların temsili (shareholder representation): Yönetim kurulunun oluşumu sadece hissedarlar tarafından belirlenebilir veya diğer menfaat sahiplerine bir dereceye kadar temsil hakkı verilebilir.
- Hissedar oryantasyonu (shareholder orientation): Kurullar, dar bir şekilde hissedarların çıkarlarına odaklanmakla yükümlü olabilir veya diğer paydaşların çıkarlarını dikkate almasına izin verilebilir -hatta bu gerekli de olabilir.
- Hissedarlık gücünün artırılması (shareholder enforcement): Hissedarlara, münhasıran veya diğer menfaat sahipleri ile ortak olarak davalar yoluyla kendi menfaatlerini geliştirmeleri için az veya çok kapasite verilebilir.
- Paylaşılabilirlik (share transferability): Hissedarlara, sermayeyi tek taraflı olarak şirket sermayesini temsil eden yatırımlara girip çıkma konusunda az ya da çok özgürlük verilebilir.
- Hissedar sorumluluğunun artırılması (shareholder liability exposure): Hissedarlara yükümlülük maruziyetine karşı az ya da çok izolasyon sağlanabilir -daha az maruz kalma, risk alma konusunda daha fazla rahatlık, daha fazla maruz kalma ise, daha az rahatlık sağlar.
Kitabın geri kalanında bu anlayışlar uygulanmakta ve bir yönetim teknolojisi biçimi olarak şirket kavramının, kurumsal yönetime hakim yaklaşımlarla bağlantılı önemli sorunlara yanıt vermek için nasıl yeni olanaklar açabileceği araştırılmakta; büyüyen sürdürülebilirlik literatürüne dayanmak suretiyle, günümüzde kurumsal sürdürülebilirliği engelleyen en önemli organizasyon ve piyasa patolojilerinden üçü olan finansallaşma (financialization), aşırı risk alma (excessive risk-taking) ve maliyet dışsallaştırma (cost externalization) ele alınmaktadır. Kitapta, hissedar davaları yoluyla kendi çıkarlarına daha fazla öncelik verme konusunda önemli kapasiteye sahip hissedarlar için finansal getiri sağlamaya daha fazla önem verilmesi, hissedarlar için yüksek derecede yatırım likiditesi ve hem kurullar hem de hissedarlar için sınırlı sorumluluğa maruz kalmanın, hissedarlar tarafından seçilen güçlü kurulları tercih eden Amerikan halka açık anonim şirketleri arasında hakim olan yönetişimin ölçümlenmesi ile bağlantılı olarak karşılıklı olarak güçlendirici fenomenler olduğu savunulmaktadır. Kitap, daha sonra, tarihsel örnekler, çağdaş vaka çalışmaları ve dünya çapında ortaya çıkan reform önerilerinden yararlanarak, bu tür sorunlara yanıt vermek için kurumsal yönetimin çeşitli fiili ve potansiyel yeniden ölçümlenmelerini keşfetmeye devam etmektedir.
Şirket bir hukuk teknolojisi biçimi olarak kavramsallaştırılırken, yukarıda belirtilen türdeki sorunları esas sözleşme ve tüzük hükümleri (charter and bylaw provisions) yoluyla firma bazında ele almak için şirketler hukuku kapsamında halihazırda mevcut yasal kapasiteye atıfta bulunulmadığının vurgulanmasında fayda vardır. Bunun yerine, yasa koyucuların ve düzenleyicilerin standart şirket biçiminin yapısı ve genel olarak uygulanabilir şirketler hukukunun düzenleyici içeriği hakkında eleştirel ve yaratıcı düşünme kapasitesi ve sorumlulukları vurgulanmaktadır. Bu süreç, kurumsal yönetişimin temel konularının farklı yasal, kültürel, pazara dayalı ve tarihsel bağlamlara (differing legal, cultural, market, and historical context) yanıt olarak farklı şekillerde ele alındığının kabul edilmesi ile bilgilendirilmelidir.
Dinamik şirket kitabında, karşılaşılan en acil çevresel, sosyal ve ekonomik sorunlardan (environmental, social, and economic problems) bazılarının, şirket biçimlerine ve şirketler yasasına gereksiz yere statik bir bakış açısıyla daha da kötüleştiği sonucuna varılmaktadır. Kitapta sunulan şirket anlatısı, şirket biçimleri hakkında yeni teorik bakış açıları, şirketler hukuku ve yönetişiminde yeni eleştiri yolları ve şirketin sürdürülebilirlik ile ilgili bir dizi sorunu ele alma potansiyelinin yeni bir keşfini sunmaktadır. Bu tür zorluklarla boğuşmak, dinamik bir manzaraya yanıt vermek için kurumsal yönetişimin kaldıraçlarının yeniden kalibre edilebileceği çeşitli yolların incelikli bir şekilde anlaşılmasını gerektirmekte ve kurumsal teknolojinin sağladığı esnek kapasiteler kucaklandığında bir dizi potansiyel çözüm kullanılabilir hale gelmektedir.
* Bu yazıda yer alan görüşler yazarına ait olup çalıştığı kurumu bağlamaz, yazarın çalıştığı kurum veya göreviyle ilişki kurulmak suretiyle kullanılamaz. Yazıdaki tüm hatalar, kusurlar, noksanlıklar ve eksiklikler yazarına aittir.
[1] “The Corporation as Technology: Re-Calibrating Corporate Governance for a Sustainable Future” başlıklı kitap için lütfen bkz. < https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=4088867 > erişim tarihi 30 Mayıs 2022
1966 yılında, Gence-Borçalı yöresinden göç etmiş bir ailenin çocuğu olarak Ardahan/Çıldır’da doğdu [merhume Anası (1947-10 Temmuz 2023) Erzurum/Aşkale; merhum Babası ise Ardahan/Çıldır yöresindendir]. 1984 yılında yapılan sınavda Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü kazandı. 1985 yılında Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümüne yatay geçiş yaptı ve 1988’de Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü birincilikle, Fakülteyi ise 11’inci olarak bitirdi.
1997 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nin Denver şehrinde yer alan ‘Spring International Language Center’da; 65’inci dönem müdavimi olarak 2008-2009 döneminde Milli Güvenlik Akademisi’nde (MGA) eğitim gördü ve MGA’dan dereceyle mezun oldu. MGA eğitimi esnasında ‘Sınır Aşan Sular Meselesi’, ‘Petrol Sorunu’ gibi önemli başlıklarda bilimsel çalışmalar yaptı.
Türkiye’de Yatırımların ve İstihdamın Durumu ve Mevcut Ortamın İyileştirilmesine İlişkin Öneriler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü);
Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Yaşanan Sorunlar ve Alınması Gereken Önlemler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü, Sevinç Akbulak ile birlikte);
Kayıp Yıllar: Türkiye’de 1980’li Yıllardan Bu Yana Kamu Borçlanma Politikaları ve Bankacılık Sektörüne Etkileri (Bankalar Yeminli Murakıpları Vakfı Eser Yarışması, Övgüye Değer Ödülü, Emre Kavaklı ve Ayça Tokmak ile birlikte);
Türkiye’de Sermaye Piyasası Araçları ve Halka Açık Anonim Şirketler (Sevinç Akbulak ile birlikte) ve Türkiye’de Reel ve Mali Sektör: Genel Durum, Sorunlar ve Öneriler (Sevinç Akbulak ile birlikte) başlıklı kitapları yayımlanmıştır.
Anonim Şirketlerde Kâr Dağıtımı Esasları ve Yedek Akçeler (Bilgi Toplumunda Hukuk, Ünal TEKİNALP’e Armağan, Cilt I; 2003), Anonim Şirketlerin Halka Açılması (Muğla Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Tartışma Tebliğleri Serisi II; 2004) ile Prof. Dr. Saim ÜSTÜNDAĞ’a Vefa Andacı (2020), Cilt II, Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler (2021), Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler II (2021), Sosyal Bilimlerde Güncel Gelişmeler (2021), Ticari İşletme Hukuku Fasikülü (2022), Ticari Mevzuat Notları (2022), Bilimsel Araştırmalar (2022), Hukuki İncelemeler (2023), Prof. Dr. Saim Üstündağ Adına Seçme Yazılar (2024), Hukuka Giriş (2024) başlıklı kitapların bazı bölümlerinin de yazarıdır.
1992 yılından beri Türkiye’de yayımlanan otuza yakın Dergi, Gazete ve Blog’da 2 bin 500’ü aşan Telif Makale ve Telif Yazı ile tamamı İngilizceden olmak üzere Türkçe Derleme ve Türkçe Çevirisi yayımlanmıştır.
1988 yılında intisap ettiği Sermaye Piyasası Kurulu’nda (SPK) uzman yardımcısı, uzman (yeterlik sınavı üçüncüsü), başuzman, daire başkanı ve başkanlık danışmanı; Özelleştirme İdaresi Başkanlığı GSM 1800 Lisansları Değerleme Komisyonunda üye olarak görev yapmış, ayrıca Vergi Konseyi’nin bazı alt çalışma gruplarında (Menkul Sermaye İratları ve Değer Artış Kazançları; Kayıt Dışı Ekonomi; Özkaynakların Güçlendirilmesi) yer almış olup; halen başuzman unvanıyla SPK’da çalışmaktadır.
Hayatı dosdoğru yaşamak ve çalışkanlık vazgeçilmez ilkeleridir. Ülkesi ‘Türkiye Cumhuriyeti’ her şeyin üstündedir.