Kamu Yararına Çalışan Kuruluşlar veya Sosyal Yardım Kuruluşları: Amerikan Deneyimi*

“Allah’ım Sen’in bıraktığını kimse tutamaz. Sen’in tuttuğuna da kimse bir şey yapamaz. Bizi bırakma Allah’ım.”

(Dua)

1. Kamu Yararına Çalışan Kuruluşlar veya Sosyal Yardım Kuruluşları: genel esaslar

Amerika Birleşik Devletleri’nde (ABD), kamu yararına çalışan kuruluşlar veya sosyal yardım kuruluşları (benefit corporation; public-benefit corporation/PBC), 35 ABD eyaleti ve Columbia Bölgesi tarafından yetkilendirilmiş, yasal olarak tanımlanmış hedefleri olarak karın yanı sıra toplum, işçiler, topluluk ve çevre üzerinde olumlu etkiyi içeren ve “şirketin yüksek yararı” tanımının bu etkileri içerecek şekilde belirtildiği kar amacı gütmeyen bir tüzel kişilik türüdür. Geleneksel şirketler ile ilgili yasalar [ki, Amerikan İç Gelir İdaresi (Internal Revenue Service-IRS) tarafından “C şirketleri” (C corporations) olarak anılır], “şirketin en iyi çıkarı” tanımını belirtmez, bu da, hissedar değerini (karlar ve/veya hisse fiyatı) artırmanın bir şirketin tek kapsayıcı veya zorlayıcı menfaati olduğu yorumuna yol açmıştır. Kamu yararına çalışan kuruluşlar veya sosyal yardım kuruluşları (kısaca, menfaat sağlama kuruluşları/şirketleri) geleneksel ‘C’ şirketlerinden çok farklı olmayabilir. AC şirketi, yalnızca kendi tasdikli şirket esas sözleşmesinde menfaat kuruluşu olduğunu belirterek ‘B’ şirketine dönüşebilir; ancak ABD’deki bazı yargı bölgelerinde (özellikle Delaware), “kamu yararına çalışan kuruluş” veya “PBC” kavramlarının da ‘B’ şirketlerinin yasal unvanlarında bulunması gerekmektedir.

Bir işletme, birçok nedenden dolayı geleneksel bir ‘C’ şirketi yerine bir menfaat kuruluşu olarak başvurmayı seçebilir; örneğin, Maryland Üniversitesi’nde MBA (Master of Business Administration; işletme yönetimi yüksek lisansı) öğrencileri tarafından 2013 yılında yapılan bir araştırma, Maryland’deki işletmelerin sosyal yardım kuruluşu olarak başvurmayı seçmelerinin ana nedenlerinden birinin, değerlerinin toplum tarafından tanınması olduğunu göstermiştir. Bir menfaat kuruluşunun yöneticileri ve çalışanları, işi geleneksel bir şirkette olduğu gibi aynı yetki ve davranışla yürütür, ancak kararlarının sadece hissedarlar üzerindeki değil, aynı zamanda çalışanlar, müşteriler, toplum ve yerel ve küresel çevre üzerindeki etkisini de dikkate almaları gerekir.

Bir menfaat kuruluşu olmaya karar vermek, aynı anda sosyal, ekonomik ve çevresel ihtiyaçları ele alırken kar etmek isteyen veya geleneksel bir kar amaçlı ticaret şirketi modeli olarak faaliyet göstermek isteyen bir şirketin seçimidir. Elbette, her ikisinin de kendine göre yararları ve maliyetleri bulunmaktadır.

Hissedarlar genellikle bir şirketin refahını, kamuoyu algısı ve ürün kalitesine ek olarak uzun vadeli finansal başarısına göre değerlendirirler; ancak son yıllarda üç aylık ticari raporlamalar, kısa vadeli kazançlara aşırı odaklanmaya yol açmıştır. Hal böyle olunca, şirket yöneticilerinin yasal olarak hissedar değerini maksimize etmekle yükümlü olduğu algısı, doğru olmasa da büyümüştür. Menfaat kuruluşu mevzuatı, yöneticilerin karın yanı sıra diğer kamusal yararları da dikkate almalarını zorunlu kılmakta, pay sahiplerinin hisse senedi değerindeki düşüşü işten çıkarılma veya şirket aleyhine dava açma delili olarak kullanmalarını engellemektedir. Şeffaflık hükümleri, sosyal yardım kuruluşlarının kapsamlı, güvenilir, bağımsız ve şeffaf bir üçüncü taraf standardı kullanarak sosyal ve çevresel performanslarına ilişkin yıllık fayda raporları yayınlamalarını gerektirmektedir. Bununla birlikte, Amerikan eyaletlerinin çok azı, bunu yapmamaları veya bu raporların beklenenin altında derecelendirmeler göstermesi durumunda, yardım kuruluşu statüsünün kaldırılmasına yönelik hükümler eklemiştir.

Çoğu sosyal yardım kuruluşu tüzüğünün raporlama yükümlülüklerini karşılayan yaklaşık 12 üçüncü taraf standardı bulunmaktadır. Bir menfaat kuruluşunun üçüncü taraf standardı minvalinde sertifikalandırılması veya denetlenmesi gerekmez. Bunun yerine, üçüncü taraf standartlarını yalnızca kendi performansını ölçmek için bir değerlendirme listesi olarak kullanabilir. Bu durumda, bazı yazarlar, fayda şirketlerini yasal iş olarak tanıyan mevcut 36 eyalette, faaliyet için sertifika alma koşullarına ilişkin yasanın eyaletten eyalete farklılık gösterdiğini incelemiş ve işaret etmiştir. Örneğin, Indiana eyaletinde, bir menfaat kuruluşu olarak faaliyet göstermek için üçüncü bir taraftan sertifika alınması gerekli değildir. Ayrıca, bir menfaat kuruluşunun iş oluşumu altında faaliyet göstermeyi seçen diğer kuruluşların da ‘B’ Lab. gibi üçüncü bir taraftan ‘B’ Corp. sertifikası almak isteyebilecekleri öne sürülmüştür.

Hukuki bir mesele olarak, bu tür bir iş biçimini tanıyan eyaletlerde, sosyal girişimcilerin çıkarlarının ötesindeki çıkarları dikkate almalarına izin verilerek, “geleneksel kar amaçlı ticaret şirketi modelini kar amacı gütmeyen bir modelle birleştirmek için” bir menfaat kuruluşu kullanılmaktadır.

2. Tarihsel Arka Plan

Maryland, Nisan 2010’da fayda sağlayan şirketler yasasını geçiren ilk ABD eyaleti olmuştur. 2020 itibarıyla, 35 eyalet ve Washington DC, fayda sağlayan şirketlerin kurulmasına izin veren yasaları kabul etmişlerdir. Connecticut eyaletinin fayda sağlayan şirketler kanunu, şirket kurucularının, hissedarlarının iradesine bağlı olarak şirketin bir ‘kar amaçlı’ kuruluşa dönüşmesini engellemesine izin veren “koruma hükümlerine” müsaade eden ilk kanundur.

Illinois, “fayda LLC” adı verilen yeni bir varlık türü oluşturmuş ve eyaleti, sınırlı sorumlu şirketlere, eyaletin menfaat şirketi yasası uyarınca Illinois şirketlerine sağlanan fırsatların aynısını sağlayan ilk eyalet haline gelmiştir. Aralık 2015’te İtalyan Parlamentosu, doğrudan Amerika Birleşik Devletleri’ndeki sosyal yardım kuruluşlarından sonra modellenen Società Benefit adlı yeni bir tür organizasyonu tanıyan bir yasa çıkarmış; bu da, İtalya’yı bu yasal statüyü tüm topraklarında kullanıma sunan dünyadaki ilk ülke yapmıştır.

2018 senesinde Kolombiya, Latin Amerika’da fayda sağlayan şirketler yasasını getiren ilk ülke olmuştur. Mayıs 2018’de, Kanada’da British Columbia’da, British Columbia’daki fayda şirketlerini birleştirmek için Ticaret Şirketleri Yasasını değiştiren bir yasa tasarısı sunulmuştur.

3. Geleneksel Ticaret Şirketlerinden Farkları

Tarihsel olarak, ABD şirketler hukuku, sosyal veya çevresel bir görev sürdürmek isteyen kar amacı gütmeyen şirketlerin durumunu ele alacak şekilde yapılandırılmamış veya uyarlanmamıştır. Şirketler genellikle geniş bir faaliyet yelpazesini takip etme yeteneğine sahip olsa da, kurumsal karar verme genellikle uzun vadeli hissedar değeri yaratma açısından haklı çıkar.

Bir şirketin amacının hissedarları için finansal kazancı maksimize etmek olduğu fikri ilk olarak 1919’da Dodge v. Ford Motor Şirketinde dile getirilmiştir. Zamanla, hem hukuk hem de gelenek yoluyla yaygın olarak kabul edilen “hissedar önceliği” kavramı ortaya çıkmıştır. Bu, 2010 yılında Delaware eyaleti şirketleri için Delaware Chancery Court’un “eBay Domestic Holdings, Inc. v. Craig Newmark, et al., 3705-CC, 61” davasında yeniden teyit edilmiş ve “kar amaçlı bir Delaware şirketinin ekonomik değerini hissedarlarının yararına maksimize etmemeye çalışan” finansal olmayan bir misyonun, yöneticilerin mütevelli görevleriyle tutarsız olduğu belirtilmiştir. Ancak, mütevelli görevleri, kar veya mali kazançları özel olarak listelemez ve bugüne kadar, karı bu görevlerden biri olarak tanımlayan hiçbir kurumsal tüzük yazılmamıştır.

Olağan iş akışında, bir şirketin yöneticileri tarafından alınan kararlar genellikle, mahkemelerin müdürler tarafından alınan ikinci tahmin işletme kararlarına isteksiz olduğu ticari yargı kuralı tarafından korunur. Bununla birlikte, bir devralma veya kontrol değişikliği durumunda, mahkemeler, yöneticilerin kararlarına daha az özen gösterir ve işlemdeki hissedar değerini en üst düzeye çıkarmak için yöneticilerin en yüksek fiyatı almasını şart koşar. Bu nedenle, bir şirket, hissedar değerini maksimize etme baskısı nedeniyle, kontrol durumundaki bir değişiklikte sosyal ve çevresel faktörlere odaklanmayı sürdüremeyebilir.

Misyon odaklı işletmeler, etki yatırımcıları ve sosyal girişimciler, amaçları varlıklarının merkezinde yer alan kar amacı gütmeyen kuruluşları barındıracak donanıma sahip olmayan bu yasal çerçeve tarafından sınırlandırılmıştır.

Sıradan şirketlerin yöneticilerine ve görevlilerine karar verirken finansal olmayan çıkarları göz önünde bulundurmalarına izin veren “seçim bölgesi” tüzüğünü kabul eden eyaletlerde bile, yasal belirsizlikler görev odaklı işletmelerin ne zaman ek çıkarları dikkate almalarına izin verildiğini bilmelerini zorlaştırır. Açık içtihat hukuku olmadan, yöneticiler, karı maksimize etmek için iş sahiplerine karşı güvene dayalı görevlerinden saparlarsa, hukuk davalarından yine de korkabilirler.

Buna karşılık, menfaat şirketleri, yöneticilerin güvene dayalı görevlerini, hissedarların çıkarları kadar finansal olmayan paydaşları da dikkate almalarını gerektirecek şekilde genişletir. Bu, görev odaklı işletmelerin yöneticilerine ve görevlilerine, ek bir görevi sürdürmek ve ek paydaşları düşünmek için yasal koruma sağlar. Yürürlükte bulunan devletin menfaat şirketi tüzükleri, menfaat şirketi formuna özgü açık hükümler dışında, kanunların menfaat şirketlerine her açıdan uygulanabilmesi için mevcut devlet şirket kanunları içine yerleştirilmiştir.

4. Hükümleri

Bir fayda şirketinin tipik ana hükümleri şunlardır:

4.1. Amaç

a. Genel kamu yararı yaratacaktır.

b. Belirli kamu yararı amaçlarını adlandırma hakkına sahip olacaktır.

c. Kamu yararının yaratılması, fayda sağlayan kuruluşun çıkarlarına en uygun olanıdır.

4.2. Hesap verebilirlik

a. Yöneticilerin görevleri, şirketin çıkarları doğrultusunda kararlar almaktır.

b. Yöneticiler ve çalışanlar, kararların hissedarlar ve çalışanlar, tedarikçiler, müşteriler, topluluk, çevre (hepsi birlikte “paydaşlar”) üzerindeki etkisini dikkate alacaktır.

4.3. Şeffaflık

Sosyal ve çevresel performansın tanımlanması, raporlanması ve değerlendirilmesi için tanınan üçüncü taraf standartlarına uygun olarak yıllık Fayda Raporu yayınlayacaktır. Fayda raporu;

1. Tüm hissedarlar sunulacak ve
2. Tescilli verilerin hariç tutulduğu halka açık web sitesinde yayımlanacaktır.

4.4. Dava açma hakkı

Sadece hissedarlar ve yöneticiler dava hakkına sahiptir. Dava hakkı,

1. Genel veya özel kamu yararının ihlali veya gözetilmemesi,
2. Görev veya davranış standardının ihlali

Durumunda, kontrol/amaç/yapı değişikliği gerekçeleriyle doğmakta, çoğu eyalette 2/3 oy oranı, ancak birkaç eyalette biraz daha yüksek oy gerektirmektedir.

5. Vergilendirme

Kamu yararına çalışan kuruluşlar, ‘S’ şirketi veya ‘C’ şirketi olarak düzenlenen ve vergilendirilen bir tüzel kişiliktir. Kurucular, C-şirketlerinin karlarla ve yine hissedarlara temettüler veya ödemelerle ilgili bir çifte vergilendirme yaşadıklarını akıllarında tutmak isterler. ‘S’ şirketleri, bu çifte vergilendirmeden muaf tüzel kişiliklerdir, ancak bir kuruluşun ‘S’ şirketi olarak başvuruda bulunmadan önce dikkate alması gereken belirli şartlar vardır. Halihazırda bir S veya C şirketinin, kamu yararına çalışan bir şirkete geçiş yaptığında şirketin vergi statüsü değişmez. Halihazırda bir LLC, ortaklık veya şahıs şirketi ise, vergi durumunu değiştirmesi gerekir. Kamu yararına çalışan kuruluşlar, temel şirket statüleriyle aynı şekilde vergilendirilirken, hayır kurumlarına yapılan katkıların vergilendirilmesine ek bir fayda vardır. Bir firma, nitelikli kar amacı gütmeyen bir kuruluşa bağış yaptığında, hayır ödemeleri vergiden düşülebilir bir statü almaktadır. Bu, bir firmanın vergilerini, para bağışlamayan ve yalnızca kısa vadeli karlara odaklanan tipik bir C-şirketine kıyasla düşürmektedir.

6. Kar Amacı Gütmeyen Şirketlere Örnekler

Başarılı kar amacı gütmeyen şirketlere bazı örnekler:

• Museum of Modern Art
• Human Rights Campaign
• Sierra Club
• Humane Society of the United States
• Boy Scouts and Girl Scouts
• Smithsonian Institute
• Ted Talks
• World Wildlife Fund
• PBS
• Best Friends Animal Society
• American Civil Liberties Union
• Susan G. Komen Breast Cancer Foundation

* Bu yazıda yer alan görüşler yazarına ait olup çalıştığı kurumu bağlamaz, yazarın çalıştığı kurum veya göreviyle ilişki kurulmak suretiyle kullanılamaz. Yazıdaki tüm hatalar, kusurlar, noksanlıklar ve eksiklikler yazarına aittir.

Yazı başlığı minvalinde yararlanılan kaynaklar şunlardır:

• Benefit Corporation, < https://en.wikipedia.org/wiki/Benefit_corporation > erişim tarihi 09 Haziran 2022
• Public-benefit nonprofit Corporation, < https://en.wikipedia.org/wiki/Public-benefit_nonprofit_corporation > erişim tarihi 09 Haziran 2022
• Public Benefit Corporation, < https://www.law.cornell.edu/wex/public_benefit_corporation#:~:text=A%20public%20benefit%20corporation%20is,a%20responsible%20and%20sustainable%20manner. > erişim tarihi 09 Haziran 2022
• Rick Bell, Non-Profit Corporation vs Public Benefit Corporation, May 16, 2022, < https://www.delawareinc.com/blog/non-profit-corporation-vs-public-benefit-corporation/ > erişim tarihi 09 Haziran 2022
• Joshua M. Hayes, What’s the Difference Between a Public Benefit Corporation and a B Corp Certification? November 13, 2019, < https://www.hutchlaw.com/blog/whats-the-difference-between-a-public-benefit-corporation-and-a-b-corp-certification > erişim tarihi 09 Haziran 2022
• Benefit Corporations, < https://usca.bcorporation.net/benefit-corporation/ > erişim tarihi 09 Haziran 2022

Yavuz Akbulak

1966 yılında, Gence-Borçalı yöresinden göç etmiş bir ailenin çocuğu olarak Ardahan/Çıldır’da doğdu [merhume Anası (1947-10 Temmuz 2023) Erzurum/Aşkale; merhum Babası ise Ardahan/Çıldır yöresindendir]. 1984 yılında yapılan sınavda Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü kazandı. 1985 yılında Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümüne yatay geçiş yaptı ve 1988’de Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü birincilikle, Fakülteyi ise 11’inci olarak bitirdi.
1997 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nin Denver şehrinde yer alan ‘Spring International Language Center’da; 65’inci dönem müdavimi olarak 2008-2009 döneminde Milli Güvenlik Akademisi’nde (MGA) eğitim gördü ve MGA’dan dereceyle mezun oldu. MGA eğitimi esnasında ‘Sınır Aşan Sular Meselesi’, ‘Petrol Sorunu’ gibi önemli başlıklarda bilimsel çalışmalar yaptı.
Türkiye’de Yatırımların ve İstihdamın Durumu ve Mevcut Ortamın İyileştirilmesine İlişkin Öneriler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü);
Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Yaşanan Sorunlar ve Alınması Gereken Önlemler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü, Sevinç Akbulak ile birlikte);
Kayıp Yıllar: Türkiye’de 1980’li Yıllardan Bu Yana Kamu Borçlanma Politikaları ve Bankacılık Sektörüne Etkileri (Bankalar Yeminli Murakıpları Vakfı Eser Yarışması, Övgüye Değer Ödülü, Emre Kavaklı ve Ayça Tokmak ile birlikte);
Türkiye’de Sermaye Piyasası Araçları ve Halka Açık Anonim Şirketler (Sevinç Akbulak ile birlikte) ve Türkiye’de Reel ve Mali Sektör: Genel Durum, Sorunlar ve Öneriler (Sevinç Akbulak ile birlikte) başlıklı kitapları yayımlanmıştır.
Anonim Şirketlerde Kâr Dağıtımı Esasları ve Yedek Akçeler (Bilgi Toplumunda Hukuk, Ünal TEKİNALP’e Armağan, Cilt I; 2003), Anonim Şirketlerin Halka Açılması (Muğla Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Tartışma Tebliğleri Serisi II; 2004) ile Prof. Dr. Saim ÜSTÜNDAĞ’a Vefa Andacı (2020), Cilt II, Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler (2021), Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler II (2021), Sosyal Bilimlerde Güncel Gelişmeler (2021), Ticari İşletme Hukuku Fasikülü (2022), Ticari Mevzuat Notları (2022), Bilimsel Araştırmalar (2022), Hukuki İncelemeler (2023), Prof. Dr. Saim Üstündağ Adına Seçme Yazılar (2024), Hukuka Giriş (2024) başlıklı kitapların bazı bölümlerinin de yazarıdır.
1992 yılından beri Türkiye’de yayımlanan otuza yakın Dergi, Gazete ve Blog’da 2 bin 500’ü aşan Telif Makale ve Telif Yazı ile tamamı İngilizceden olmak üzere Türkçe Derleme ve Türkçe Çevirisi yayımlanmıştır.
1988 yılında intisap ettiği Sermaye Piyasası Kurulu’nda (SPK) uzman yardımcısı, uzman (yeterlik sınavı üçüncüsü), başuzman, daire başkanı ve başkanlık danışmanı; Özelleştirme İdaresi Başkanlığı GSM 1800 Lisansları Değerleme Komisyonunda üye olarak görev yapmış, ayrıca Vergi Konseyi’nin bazı alt çalışma gruplarında (Menkul Sermaye İratları ve Değer Artış Kazançları; Kayıt Dışı Ekonomi; Özkaynakların Güçlendirilmesi) yer almış olup; halen başuzman unvanıyla SPK’da çalışmaktadır.
Hayatı dosdoğru yaşamak ve çalışkanlık vazgeçilmez ilkeleridir. Ülkesi ‘Türkiye Cumhuriyeti’ her şeyin üstündedir.