Son on yıldaki iyileşmelere rağmen, Orta Doğu ve Kuzey Afrika (Middle East and North Africa-MENA) bölgesindeki finansal kapsayıcılık (financial inclusion[1]) nispeten düşük kalmaya devam etmektedir. Global Findex’e göre, 2011 yılında %38 olan MENA’daki yetişkinlerin yalnızca %53’ünün hesabı bulunmaktadır (mobil para dahil). Karşılaştırıldığında, 2021’de Sahra Altı Afrika için aynı başlık göstergesi %55, Güney Asya’da %68, Latin Amerika ve Karayipler’de %74, Doğu Asya ve Pasifik’te %83 ve Avrupa ve Orta Asya’da %90 olarak gerçekleşmiş, Dünya ortalaması ise %76 olmuştur. Politika yapıcılar finansal kapsayıcılığın nasıl genişletileceğiyle uğraşırken, MENA’dakiler de dahil olmak üzere bazıları Merkez Bankası Dijital Para Birimi’ni (Central Bank Digital Currency-CBDC) tanıtmayı düşünmektedirler.
Merkez Bankası Dijital Para Birimi, merkez bankalarının doğrudan yükümlülüğü olan, ulusal hesap birimi cinsinden ifade edilen bir dijital para biçimidir. Nakit gibi, Merkez Bankası Dijital Para Birimi de merkez bankası parasıdır ve onu özel finans kurumlarının yükümlülüğü olan banka mevduatı ve elektronik para (e-para) [bank deposits and e-money] gibi özel paradan (private money) temelde farklı kılar.
İki tür Merkez Bankası Dijital Para Birimi vardır:
Toptan Merkez Bankası Dijital Para Birimi’ne (Wholesale Central Bank Digital Currency) yalnızca finansal kuruluşlar tarafından erişilebilir ve bu anlamda merkez bankası mevduatına benzer.
Perakende (genel amaçlı) Merkez Bankası Dijital Para Birimi’ne (Retail Central Bank Digital Currency) haneler ve işletmeler erişebilir ve finansal kapsayıcılık ile daha alakalıdır. Perakende Merkez Bankası Dijital Para Birimi ve fiziki nakit, merkez bankası yükümlülükleri olan ve bir ekonomideki tüm aracılar (örneğin bireyler, işletmeler, devlet kurumları, finansal kurumlar) tarafından erişilebilen yegane iki para biçimidir. Bu nedenle perakende Merkez Bankası Dijital Para Birimi, dijital bir “nakit” biçimi (digital form of cash) olarak tanımlanabilir.
Bu blog yazısının odak noktası, finansal kapsayıcılık üzerindeki potansiyel etkisi göz önüne alındığında, perakende Merkez Bankası Dijital Para Birimi’dir.
Merkez Bankası Dijital Para Birimlerinin tanıtılması faydalı olsa da, uygulamadaki etkilerine ilişkin güvenilir sonuçlar çıkarmak için zaman ve yetki alanlarında daha fazla test edilmeleri gerekir. Bugüne kadar yalnızca üç ülke perakende Merkez Bankası Dijital Para Birimi’ni tam olarak başlatmıştır (Bahamalar, Jamaika, Nijerya). Birkaç tanesinde ileri düzey pilot uygulamalar devam etmektedir (örneğin, Doğu Karayip Merkez Bankası, Çin, Gana). Diğerleri, Merkez Bankası Dijital Para Birimi’nin fizibilitesini değerlendirmenin farklı aşamalarındadırlar.
Merkez Bankası Dijital Para Birimi etkenleri ve faydaları, belirli ülke bağlamlarına ve tasarım özelliklerine bağlıdır. Bir grup itici güç, dijital ödemelere hızlı bir geçiş ve bazı özel para biçimlerinin [private forms of money (örneğin, kripto varlıklar, sabitcoin’ler)] ortaya çıkışı bağlamında, kamusal paranın rolünü (role of public money) korumaya odaklanırken, aynı zamanda finansal istikrarı ve parasal egemenliği korumaya odaklanmaktadır. Diğer grup, finansal kapsayıcılık, rekabet, birlikte çalışabilirlik ve sınır ötesi ödemeler (financial inclusion, competition, interoperability, and cross-border payments) gibi kamu politikası hedeflerini ele almada geleneksel dijital ödemelerin algılanan boşluklarını veya başarısızlıklarını ele alır. Diğer potansiyel itici güçler ve faydalar arasında finansal istikrar, verimli devlet ödemeleri ve para politikası uygulaması yer almaktadır.
Merkez Bankası Dijital Para Birimi’ni finansal kapsayıcılığı kolaylaştıracak bir araç olarak düşünürken, Merkez Bankası Dijital Para Birimi banka hesabı olmayan müşterilere ulaşmak ve hizmet vermek için bugüne kadar kullanılan yaklaşımların çoğuyla aynı zorluklarla karşılaşacağından, temel kolaylaştırıcıların [‘Finansal Kapsayıcılığın Ödeme Yönleri’ne (Payment Aspects of Financial Inclusion < https://www.bis.org/cpmi/publ/d191.htm >) ilişkin rehberlerde altı çizilen] yerinde olduğundan emin olmak çok önemlidir. Bu nedenle, Merkez Bankası Dijital Para Birimi’nin başarılı bir şekilde devreye alınması, çevrimdışı yetenek, temel özellikli telefonlar için destek ve Merkez Bankası Dijital Para Birimi ile fiziksel nakit arasında kolayca değiş tokuş yapma yeteneği, yaygın aracı ağları, basitleştirilmiş durum tespiti süreçleri ve bir özel sektörden daha fazla yeniliğe izin verecek iki kademeli dağıtım sistemi gibi ilk etapta finansal kapsayıcılığı teşvik eden tasarım özellikleri gerektirmektedir. Mevcut ödeme sistemleri ile birlikte çalışabilirliğin sağlanması ve tacirler tarafından geniş çapta kabul görmesi de aynı derecede önemlidir [Merkez Bankası Dijital Para Birimi hakkında ödemeler perspektifinden Dünya Bankası raporu için bkz. < https://openknowledge.worldbank.org/handle/10986/36765 >]. Yukarıda belirtilen özelliklerin birleşimi, finansal kapsayıcılık bağlamında Merkez Bankası Dijital Para Birimi’nin benzersiz değer önermesini güçlendirecektir. Ayrıca, kamu ve özel sektör arasındaki işbirliğini kolaylaştıran ve hem banka hem de banka dışı ödeme hizmeti sağlayıcılarının rekabet etmesi ve son kullanıcılara hizmet vermesi için eşit koşullar sağlayan sağlam bir yasal ve düzenleyici çerçevenin oluşturulması çok önemlidir.
Bir Merkez Bankası Dijital Para Birimi’nin avantajlarından yararlanmayı amaçlayan bir merkez bankası, önceden tüm sonuçlarını dikkatli bir şekilde değerlendirmeli ve risklerini önlemek ve azaltmak ve/veya alternatifleri değerlendirmek için bir plan benimsemelidir. Merkez Bankası Dijital Para Birimlerinin potansiyel dezavantajları arasında ticari bankaların aracılıktan çıkarılması (disintermediation of commercial banks), diğer mevcut veya planlanan dijital ödeme araçlarına kıyasla eşit şartlardaki bozulmalar (distortions to the level playing field vis-Ã -vis other existing or planned digital payment instruments) ve güvenlik ve gizlilik ihlalleri (security and privacy breaches) durumunda merkez bankası için itibar riski (reputational risk for the central bank) yer almaktadır. Hızlı ödeme sistemlerinin uygulanması ve ödeme sistemlerine banka dışı giriş yapanların erişiminin genişletilmesi de dahil olmak üzere Merkez Bankası Dijital Para Birimi’ne yönelik alternatif yaklaşımlar, daha sonraki bir aşamada Merkez Bankası Dijital Para Birimlerinin daha sorunsuz bir şekilde tanıtılmasını sağlamak için bu arada değerlendirilebilir.
Sonuç olarak, her bir yetki alanının manzarasını ve kilit paydaşları anlamak, bir Merkez Bankası Dijital Para Birimi’nin finansal dışlanmayı (financial exclusion) ele almak için etkili bir seçenek olup olmayacağını değerlendirmede önemli bir ilk adımdır. Bu değerlendirme, uygulayıcı merkez bankasının kapasitesi göz önüne alındığında daha uygun olabilecek diğer yenilikleri ve politika araçlarını dikkate almalıdır. Önümüzdeki aylarda ve yıllarda, birçoğu mali dışlanma zorluklarıyla motive edildiğinden, Merkez Bankası Dijital Para Birimleri uygulayan ülkelerden dersler çıkarılabilir. [Daha fazla ayrıntı için Merkez Bankası Dijital Para Birimleri ve finansal kapsayıcılık hakkında yakın tarihli bir makaleye bakılmalıdır < https://www.bis.org/fsi/publ/insights41.pdf >].
* Bu çeviride yer alan görüşler Dünya Bankası Blog Yazarları Nadir Mohammed, Jean Pesme ve Anderej Popovic’e ait olup çevirenin çalıştığı kurumu bağlamaz, çevirenin çalıştığı kurum veya göreviyle ilişki kurulmak suretiyle kullanılamaz. Çevirideki tüm hatalar, kusurlar, noksanlıklar ve eksiklikler çevirene aittir. Türkçeye çevirisi yapılan İngilizce blog makalesinin orijinal künyesi şu şekildedir: Nadir Mohammed, Jean Pesme and Anderej Popovic, Is Central Bank Digital Currency the right tool to expand financial inclusion? World Bank Blog, December 01, 2022, < https://blogs.worldbank.org/allaboutfinance/central-bank-digital-currency-right-tool-expand-financial-inclusion > erişim tarihi 06 Aralık 2022
[1] Finansal kapsayıcılık için bkz. < https://www.worldbank.org/en/topic/financialinclusion/overview >
1966 yılında, Gence-Borçalı yöresinden göç etmiş bir ailenin çocuğu olarak Ardahan/Çıldır’da doğdu [merhume Anası (1947-10 Temmuz 2023) Erzurum/Aşkale; merhum Babası ise Ardahan/Çıldır yöresindendir]. 1984 yılında yapılan sınavda Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü kazandı. 1985 yılında Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümüne yatay geçiş yaptı ve 1988’de Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü birincilikle, Fakülteyi ise 11’inci olarak bitirdi.
1997 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nin Denver şehrinde yer alan ‘Spring International Language Center’da; 65’inci dönem müdavimi olarak 2008-2009 döneminde Milli Güvenlik Akademisi’nde (MGA) eğitim gördü ve MGA’dan dereceyle mezun oldu. MGA eğitimi esnasında ‘Sınır Aşan Sular Meselesi’, ‘Petrol Sorunu’ gibi önemli başlıklarda bilimsel çalışmalar yaptı.
Türkiye’de Yatırımların ve İstihdamın Durumu ve Mevcut Ortamın İyileştirilmesine İlişkin Öneriler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü);
Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Yaşanan Sorunlar ve Alınması Gereken Önlemler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü, Sevinç Akbulak ile birlikte);
Kayıp Yıllar: Türkiye’de 1980’li Yıllardan Bu Yana Kamu Borçlanma Politikaları ve Bankacılık Sektörüne Etkileri (Bankalar Yeminli Murakıpları Vakfı Eser Yarışması, Övgüye Değer Ödülü, Emre Kavaklı ve Ayça Tokmak ile birlikte);
Türkiye’de Sermaye Piyasası Araçları ve Halka Açık Anonim Şirketler (Sevinç Akbulak ile birlikte) ve Türkiye’de Reel ve Mali Sektör: Genel Durum, Sorunlar ve Öneriler (Sevinç Akbulak ile birlikte) başlıklı kitapları yayımlanmıştır.
Anonim Şirketlerde Kâr Dağıtımı Esasları ve Yedek Akçeler (Bilgi Toplumunda Hukuk, Ünal TEKİNALP’e Armağan, Cilt I; 2003), Anonim Şirketlerin Halka Açılması (Muğla Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Tartışma Tebliğleri Serisi II; 2004) ile Prof. Dr. Saim ÜSTÜNDAĞ’a Vefa Andacı (2020), Cilt II, Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler (2021), Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler II (2021), Sosyal Bilimlerde Güncel Gelişmeler (2021), Ticari İşletme Hukuku Fasikülü (2022), Ticari Mevzuat Notları (2022), Bilimsel Araştırmalar (2022), Hukuki İncelemeler (2023), Prof. Dr. Saim Üstündağ Adına Seçme Yazılar (2024), Hukuka Giriş (2024) başlıklı kitapların bazı bölümlerinin de yazarıdır.
1992 yılından beri Türkiye’de yayımlanan otuza yakın Dergi, Gazete ve Blog’da 2 bin 500’ü aşan Telif Makale ve Telif Yazı ile tamamı İngilizceden olmak üzere Türkçe Derleme ve Türkçe Çevirisi yayımlanmıştır.
1988 yılında intisap ettiği Sermaye Piyasası Kurulu’nda (SPK) uzman yardımcısı, uzman (yeterlik sınavı üçüncüsü), başuzman, daire başkanı ve başkanlık danışmanı; Özelleştirme İdaresi Başkanlığı GSM 1800 Lisansları Değerleme Komisyonunda üye olarak görev yapmış, ayrıca Vergi Konseyi’nin bazı alt çalışma gruplarında (Menkul Sermaye İratları ve Değer Artış Kazançları; Kayıt Dışı Ekonomi; Özkaynakların Güçlendirilmesi) yer almış olup; halen başuzman unvanıyla SPK’da çalışmaktadır.
Hayatı dosdoğru yaşamak ve çalışkanlık vazgeçilmez ilkeleridir. Ülkesi ‘Türkiye Cumhuriyeti’ her şeyin üstündedir.