Uluslararası Kuruluşlar 4: Dünya Bankası (World Bank)*

“Bilirken susmak, bilmezken söylemek kadar çirkindir.”

Platon (Antik dönem Yunan filozofu ve bilgesi; MÖ 428/427 veya 424/423-348/347)

1. Dünya Bankası ve Grubu

Dünya Bankası Grubu[1], gelişmekte olan ülkeler için dünyanın en büyük finansman ve bilgi kaynaklarından birisidir. Beş kurumu, yoksulluğu azaltma, paylaşılan refahı artırma ve sürdürülebilir kalkınmayı teşvik etme taahhüdünü paylaşmaktadır.

  1. Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (International Bank for Reconstruction and Development, IBRD),
  2. Uluslararası Kalkınma Birliği (International Development Association, IDA)
  3. Uluslararası Finans Kurumu (International Finance Corporation, IFC)
  4. Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı (Multilateral Investment Guarantee Agency, MIGA)
  5. Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıklarının Çözümü Merkezi (International Centre for Settlement of Investment Disputes, ICSID)

IBRD ve IDA birlikte, gelişmekte olan ülkelerin hükümetlerine finansman, politika tavsiyesi ve teknik yardım sağlayan Dünya Bankası kuruluşlarıdır. IDA, dünyanın en yoksul ülkelerine odaklanırken, IBRD orta gelirli ve kredibilitesi daha düşük yoksul ülkelere yardım etmektedir.

IFC, MIGA ve ICSID, gelişmekte olan ülkelerde özel sektörü güçlendirmeye odaklanmaktadır. Bu kurumlar aracılığıyla Dünya Bankası Grubu, finans kurumları da dahil olmak üzere özel işletmelere finansman, teknik yardım, politik risk sigortası ve uyuşmazlıkların çözümünü sağlamaktadır.

Banka Grubu’nun evrimi, ekonomistler, kamu politikası uzmanları, sektör uzmanları ve sosyal bilimcileri içeren çok disiplinli personelinin çeşitliliğine de yansımıştır. Dünya Bankası (ABD) Washington DC’deki genel merkezinde ve sahada yerleşik durumdadır. Bugün, personelin üçte birinden fazlası ülke ofislerinde görev yapmaktadır.

Zaman içinde hizmetlerine olan talep arttıkça, Banka Grubu da bunları karşılamak için gelişmiştir. Perspektif açısından, Dünya Bankası, 1947’de toplam 497 milyon dolarlık dört adet taahhüde kredi sağlarken, 2015 yılında toplam 60 milyar dolarlık 302 taahhüde kredi vermiştir.

Dünya Bankası, dünyanın en büyük çok taraflı kredi kuruluşudur ve bu nedenle dünyanın en yoksul ülkelerinin çoğu, ona büyük meblağlarda borçlu durumdadırlar. Gerçekten de, en ağır borçlu düzinelerce yoksul ülke için, dış borçlarının en büyük kısmı -bazı durumlarda yüzde 50’den fazlasını oluşturan- Dünya Bankası ve çok taraflı bölgesel kalkınma bankalarına olan borçlardan oluşmaktadr. Bazı analistler, Banka tüzüğüne göre ödenemeyecek olan bu borçların yükünün iptal edildiğini veya yeniden yapılandırıldığını, bunun da gelişmekte olan dünya ekonomilerinde durgunluğu devam ettirdiğini iddia etmektedirler.

2. Dünya Bankası Organizasyonu

Dünya Bankası Birleşmiş Milletler (BM) ile ilişkilidir, ancak ne Genel Kurula ne de Güvenlik Konseyine karşı sorumlu değildir.

Dünya Bankası, esasen 189 üye ülkeden[2] oluşan bir kooperatif gibidir. Bu üye ülkeler veya hissedarlar, Dünya Bankası’ndaki nihai politika yapıcılar olan bir Guvernörler Kurulu tarafından temsil edilirler. Genel olarak, guvernörler üye ülkelerin maliye bakanları veya kalkınma bakanlarıdır. Dünya Bankası Grubu ve Uluslararası Para Fonu’nun Guvernörler Kurullarının Yıllık Toplantılarında yılda bir kez toplanırlar.

Guvernörler, Banka’da yerinde çalışan 25 İcra Direktörüne belirli görevler verirler. En büyük beş hissedar bir icra direktörü tayin ederken, diğer üye ülkeler seçilmiş icra direktörleri tarafından temsil edilmektedir.

Dünya Bankası Grup Başkanı, Yönetim Kurulu toplantılarına başkanlık eder ve Banka’nın genel yönetiminden sorumludur. Başkan, beş yıllık, yenilenebilir bir dönem için İcra Direktörleri Kurulu tarafından seçilir.

İcra Direktörleri, Dünya Bankası’nın Yönetim Kurullarını oluştururlar. Normalde, kredilerin ve garantilerin onaylanması, yeni politikalar, idari bütçe, ülke yardım stratejileri ve borçlanma ve mali kararlar dahil olmak üzere Banka’nın işlerini denetlemek için haftada en az iki kez toplanırlar.

Dünya Bankası, başkan, yönetim ve üst düzey personel ile Küresel Uygulamalar, Kesişen Çözüm Alanları, bölgeler ve işlevlerden sorumlu başkan yardımcılarının liderliği ve yönlendirmesi altında her gün faaliyet göstermektedir.

3. Dünya Bankasının Tarihi

3.1. Temmuz 1944: Bretton Woods Konferansı (Bretton Woods Conference)

Temmuz 1944’te yani İkinci Dünya Savaşı’nın bitiminden bir yıl önce, 44 ülkeden delegeler Amerika Birleşik Devletleri’nin (ABD) New Hampshire şehrinin Bretton Woods kasabasındaki Mount Washington Oteli’nde düzenlenen Birleşmiş Milletler Para ve Finans Konferansı (United Nations Monetary and Financial Conference) için bir araya geldiler. Konferans, savaş sonrası uluslararası ekonomik işbirliği ve yeniden yapılanma için bir çerçeve oluşturmayı amaçlıyordu. Konferanstaki entelektüel liderler, John Maynard Keynes (Birleşik Krallık Hazine Danışmanı) ve Harry Dexter White (ABD Hazine Bakan Yardımcısı) idi.

and the (World Bank)

Konferans Uluslararası Para Fonu (International Monetary Fund, IMF) ve Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (International Bank for Reconstruction and Development-IBRD; Dünya Bankası) adlı iki kurumun oluşumuyla sonuçlanırken, Dünya Bankası’nın kurulması aslında birincil odak noktası değildi. Zamanın ve emeğin çoğu, Harry Dexter White’ın liderliğindeki IMF Komisyonu’na harcandı. Öte yandan, Dünya Bankası Komisyonu’nun (World Bank Commission) çalışması, konferansın yalnızca son birkaç gününde gerçekleşti ve başta John Maynard Keynes tarafından hazırlanan anlaşma maddeleri, savaşın harap ettiği ülkelerin ekonomilerini yeniden inşa etmeyi ve gelişmekte olan ülkelerin ekonomik kalkınmalarını artırmayı içeriyordu.

3.2. 1946-1967 Dönemi: İnşa Eden ve Mühendis Kimliğine Sahip Olarak Dünya Bankası (World Bank As Builder and Engineer)

Banka ilk kredisini Fransa’ya vermiş ve bunu diğer Avrupa ülkelerine açılan krediler izlemiştir. Ancak 1947 Marshall Planı, Avrupa’da savaş sonrası yeniden yapılanma çabalarını devraldığında, Banka hızla dünya çapında elektrik, sulama ve ulaşım gibi sektörlerdeki altyapı projelerini finanse etmeye başlamıştır. Avrupa dışı bir ülkeye verilen ilk kredi 1948 yılında hidroelektrik enerjisi üretimi için 13,5 milyon ABD doları karşılığında Şili’ye verilmiştir. Banka ayrıca bir teknik yardım programı başlatmış ve 1955 senesinde üye ülkelerin yetkililerine eğitim vermek üzere Ekonomik Kalkınma Enstitüsü’nü (Economic Development Institute) kurmuştur.

Banka ilk yıllarda, üyelerinin ihtiyaçlarını karşılamak için gelişme göstermiştir. 1956’da, yalnızca özel sektöre odaklanmak için Uluslararası Finans Kurumu (International Finance Corporation, IFC) ve 1960’da daha az kredibilitesi olan üyelere kaynak sağlamak için Uluslararası Kalkınma Birliği (International Development Association, IDA) kurulmuşlardır. IFC’nin ilk kredisi Brezilya’ya elektrikli ekipman üretimi için verilen 2 milyon ABD doları tutarındaki kredidir. Banka ayrıca ekonomik bir unsuru olan üç uluslararası anlaşmazlığa arabuluculuk yapmıştır:

  • İran’ın petrol endüstrisinin millileştirilmesi;
  • İndus Nehri Su sisteminin geliştirilmesi ve
  • Nil üzerindeki Aswan Yüksek Barajının finansmanı.

3.3. 1968-1981 Dönemi: Dünya Bankasının Yoksullukla Karşılaşması (World Bank Confronts Povery)

1970’lere gelindiğinde, gelişmekte olan ülkelerdeki insanların %40’ından fazlası mutlak yoksulluk içinde yaşıyordu ve buna karşılık, Dünya Bankası’nın projeleri yoksullara doğrudan yardım etmeyi amaçlıyordu. Dönemin Dünya Bankası Başkanı Robert McNamara, 1973 Yıllık Genel Kurul Toplantısında yaptığı konuşmada “mutlak yoksulluk” (absolute poverty) kavramını ortaya atarak, Dünya Bankası’nın ikiz hedeflerini ileten ilk kişi oldu: “…ekonomik büyümeyi hızlandırmak ve yoksulluğu azaltmak.” (Dünya Kalkınma Raporu, 1978). Bu kavramlar, Banka’yı bugün bilinen kalkınma odaklı bir kuruma dönüştürmüştür.

Üye ülkelere verilen krediler 1968 ila 1981 yılları arasında on iki kat arttı ve yeni sektörlere doğru genişledi: çevre, kırsal kalkınma, su, sağlık koruma (Sanitasyon), eğitim ve diğerleri. Nehir körlüğünü ortadan kaldırmaya yönelik küresel çaba, Banka’nın ilk 20 yılında gerçekleştirilen büyük altyapı projelerinden farklı olarak, Banka’nın yoksulların yaşamlarını iyileştirmek için nasıl çalıştığının bir örneğidir. Çevre için ilk kredi 1971’de Brezilya’da kirlilik kontrolü için verilmiş ve Banka daha sonra çevre koruma önlemlerini sürecine dahil etmiştir. 1970’lerde ekonomistler Banka’nın başlıca danışmanları iken, müşterilere daha fazla uzmanlık sağlamak için antropoloji, sosyoloji, çevre bilimi ve diğer sektörlerde farklı becerilere sahip personel de işe alındılar.

3.4. 1982-1994 Dönemi: Geçiş Ekonomileri ve Yapısal Uyum (Economies in Transition and Structural Adjustment)

1980’ler ve 1990’lar, petrol şokları, borç krizleri ve çevrecilik ile ilgili ek zorluklar getirmiş ve Banka, bunlara yapısal düzenlemelerin yanı sıra çalışmalarına yeni beceriler ve güvenceler getirerek tepki vermiştir. Yapısal uyum kredileri, mali disiplin, vergi reformu ve doğrudan yabancı yatırımın serbestleştirilmesi gibi politika koşullarıyla getirilmiş; ancak kredilerin verildiği politika ve kurumsal ortamı iyileştirmeyi amaçlarken, bunların genel etkinlikleri dahili olarak ve müşteri topluluğu içinde tartışılmıştır.

Banka 1990’larda, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin dağılmasından sonra eski Sovyet ülkelerinin ekonomilerini yeniden yönlendirmelerine de yardımcı olmuş ve bu yeni egemen ulusların çoğu Dünya Bankası üyesi olmuşlardır. 1991 yılında, çevreyi korumaya odaklanmayı daha da artırmak için Küresel Çevre Tesisi (Global Environment Facility, GEF) kurulmuş ve 1996’da, yoksul ülkelerin sürdürülebilir kalkınmaya ve yoksulluğu azaltmaya odaklanmasını sağlamak için Ağır Borçlu Yoksul Ülkeler borç girişimi (Heavily Indebted Poor Countries debt initiative) onaylanmıştır. Yatırımcılara ve borç verenlere siyasi risk sigortası ve kredi artırımı sağlamak için 1988 senesinde Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı (Multilateral Investment Guarantee Agency, MIGA) kurulduğunda, Dünya Bankası grubuna bir kurum daha eklenmiştir.

3.5. 1995 Sonrası Dönem: Sürdürülebilir Kalkınma ve Küresel Ortaklıklar (Sustainable Development and Global Partnerships)

1990’ların sonlarında, Dünya Bankası çatışma önleme, çatışma sonrası yeniden yapılanma ve büyük siyasi değişimlerden sonra ülkelerin ekonomilerini yeniden yönlendirmelerine yardım alanlarına geri dönmüştür. Bu dönem aynı zamanda, Dünya Bankası’nın Başkan James Wolfensohn yönetiminde bir yolsuzlukla mücadele stratejisi benimsemesine yol açan, hükümet yolsuzluğunun borç verme operasyonlarının etkinliği üzerindeki etkisine ilişkin endişeleri de beraberinde getirmiştir. Wolfensohn, 1996 yıllık toplantılarında “kanser veya yolsuzluk” üzerine çığır açan bir konuşma yapmış ve onun liderliğinde, ülke sorumluluğuna ve kalkınma çalışmalarının sahiplenmesine odaklanma, Kapsamlı Kalkınma Çerçevesi (Comprehensive Development Framework) ile merkezi hale gelmiştir.

2000’li yılların ortalarında, bir bilgi kurumu olarak Dünya Bankası fikri ortaya çıkmış ve 2010 yılına kadar Açık Gündem, Bankayı kalkınmaya daha şeffaf bir yaklaşıma yönlendirmiştir. 2000 yılında Birleşmiş Milletler Binyıl Kalkınma Hedefleri (United Nations’ Millennium Development Goals) ve ardından 2015 yılında Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri (Sustainable Development Goals) ile işbirliği içinde, Dünya Bankası yeni yüzyıla toplum odaklı kalkınma ve yardım koordinasyonunu vurgulayarak, savunmasız grupları korumak için çalışarak ve iklim değişikliğinin etkisini azaltarak girmiştir.

* Bu yazıda yer alan görüşler yazarına ait olup çalıştığı kurumu bağlamaz, yazarın çalıştığı kurum veya göreviyle ilişki kurulmak suretiyle kullanılamaz. Yazıdaki tüm hatalar, kusurlar, noksanlıklar ve eksiklikler yazarına aittir.

[1] Dünya Bankası (World Bank) için bkz. < https://www.worldbank.org/en/home >

Bu konuda aşağıdaki kaynaklara da bakılabilir:

  • World Bank, < https://en.wikipedia.org/wiki/World_Bank >
  • World Bank, < https://www.investopedia.com/terms/w/worldbank.asp >
  • World Bank, < https://www.britannica.com/topic/World-Bank >

[2] Dünya Bankası üyeleri için bkz. < https://www.worldbank.org/en/about/leadership/members >

1966 yılında, Gence-Borçalı yöresinden göç etmiş bir ailenin çocuğu olarak Ardahan/Çıldır’da doğdu [merhume Anası (1947-10 Temmuz 2023) Erzurum/Aşkale; merhum Babası ise Ardahan/Çıldır yöresindendir]. 1984 yılında yapılan sınavda Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü kazandı. 1985 yılında Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümüne yatay geçiş yaptı ve 1988’de Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü birincilikle, Fakülteyi ise 11’inci olarak bitirdi.
1997 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nin Denver şehrinde yer alan ‘Spring International Language Center’da; 65’inci dönem müdavimi olarak 2008-2009 döneminde Milli Güvenlik Akademisi’nde (MGA) eğitim gördü ve MGA’dan dereceyle mezun oldu. MGA eğitimi esnasında ‘Sınır Aşan Sular Meselesi’, ‘Petrol Sorunu’ gibi önemli başlıklarda bilimsel çalışmalar yaptı.
Türkiye’de Yatırımların ve İstihdamın Durumu ve Mevcut Ortamın İyileştirilmesine İlişkin Öneriler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü);
Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Yaşanan Sorunlar ve Alınması Gereken Önlemler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü, Sevinç Akbulak ile birlikte);
Kayıp Yıllar: Türkiye’de 1980’li Yıllardan Bu Yana Kamu Borçlanma Politikaları ve Bankacılık Sektörüne Etkileri (Bankalar Yeminli Murakıpları Vakfı Eser Yarışması, Övgüye Değer Ödülü, Emre Kavaklı ve Ayça Tokmak ile birlikte);
Türkiye’de Sermaye Piyasası Araçları ve Halka Açık Anonim Şirketler (Sevinç Akbulak ile birlikte) ve Türkiye’de Reel ve Mali Sektör: Genel Durum, Sorunlar ve Öneriler (Sevinç Akbulak ile birlikte) başlıklı kitapları yayımlanmıştır.
Anonim Şirketlerde Kâr Dağıtımı Esasları ve Yedek Akçeler (Bilgi Toplumunda Hukuk, Ünal TEKİNALP’e Armağan, Cilt I; 2003), Anonim Şirketlerin Halka Açılması (Muğla Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Tartışma Tebliğleri Serisi II; 2004) ile Prof. Dr. Saim ÜSTÜNDAĞ’a Vefa Andacı (2020), Cilt II, Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler (2021), Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler II (2021), Sosyal Bilimlerde Güncel Gelişmeler (2021), Ticari İşletme Hukuku Fasikülü (2022), Ticari Mevzuat Notları (2022), Bilimsel Araştırmalar (2022), Hukuki İncelemeler (2023), Prof. Dr. Saim Üstündağ Adına Seçme Yazılar (2024), Hukuka Giriş (2024) başlıklı kitapların bazı bölümlerinin de yazarıdır.
1992 yılından beri Türkiye’de yayımlanan otuza yakın Dergi, Gazete ve Blog’da 2 bin 500’ü aşan Telif Makale ve Telif Yazı ile tamamı İngilizceden olmak üzere Türkçe Derleme ve Türkçe Çevirisi yayımlanmıştır.
1988 yılında intisap ettiği Sermaye Piyasası Kurulu’nda (SPK) uzman yardımcısı, uzman (yeterlik sınavı üçüncüsü), başuzman, daire başkanı ve başkanlık danışmanı; Özelleştirme İdaresi Başkanlığı GSM 1800 Lisansları Değerleme Komisyonunda üye olarak görev yapmış, ayrıca Vergi Konseyi’nin bazı alt çalışma gruplarında (Menkul Sermaye İratları ve Değer Artış Kazançları; Kayıt Dışı Ekonomi; Özkaynakların Güçlendirilmesi) yer almış olup; halen başuzman unvanıyla SPK’da çalışmaktadır.
Hayatı dosdoğru yaşamak ve çalışkanlık vazgeçilmez ilkeleridir. Ülkesi ‘Türkiye Cumhuriyeti’ her şeyin üstündedir.