Uluslararası Kuruluşlar 5: Uluslararası Para Fonu (International Monetary Fund)*

“Her rüzgarla otlar gibi sallanırsan, dağlar kadar olsan da bir ota değmezsin.”

Muhammed Celaleddîn-i Rumi (1207-1273)

İşbu yazıda, Uluslararası Para Fonu’nun (International Monetary Fund^[1], “IMF”) yapısı irdelenecektir.

1. Uluslararası Para Fonu: kuruluşu, amacı, yönetimi ve kredilendirme vaziyeti

IMF, 1930’lardaki Büyük Buhranın ardından 1944 yılında kurulmuş, 44 kurucu üye ülke, uluslararası ekonomik işbirliği (international economic cooperation) için bir çerçeve oluşturmaya çalışmıştır. Bugün için IMF üyeliği, 150 ülkeden seçilen personel ile 190 ülkeyi kapsamaktadır.

IMF, neredeyse küresel üyeliğini oluşturan 190 ülke tarafından yönetilmekte olup, onlara karşı sorumludur.

Örgütsel yapısının en üstünde Guvernörler Kurulu (Board of Governors) bulunur. IMF’nin günlük işleri (day-to-day work), tüm üyeleri temsil eden ve IMF personeli tarafından desteklenen 24 üyeli Yönetim Kurulu tarafından denetlenmektedir. Genel Müdür (IMF başkanı; Managing Director), IMF personelinin başı ve İcra Kurulu Başkanıdır. Kendisine dört Genel Müdür Yardımcısı (IMF başkan yardımcısı; Deputy Managing Directors) yardımcı olur.

IMF’nin kaynakları esas olarak ülkelerin üye olduklarında sermaye kotaları (capital subscription/quotas) olarak ödedikleri paralardan gelir. IMF’nin her üyesine, geniş anlamda dünya ekonomisindeki göreli konumuna dayalı olarak bir kota atanır. Ülkeler daha sonra finansal zorluğa düştüklerinde bu havuzdan borç alabilirler (borrow from this pool).

IMF, mevcut veya potansiyel ödemeler dengesi sorunları (potential balance of payments problems) yaşayan üye ülkelere acil durum kredileri de dahil olmak üzere kredi sağlar. Amaç;

• Uluslararası rezervlerini yeniden inşa etmelerine (rebuild their international reserves),
• Para birimlerini istikrara kavuşturmalarına (stabilize their currencies),
• İthalat için ödeme yapmaya devam etmelerine (continue paying for imports) ve
• Altta yatan sorunları düzeltirken güçlü ekonomik büyüme koşullarını yeniden tesis etmelerine yardımcı olmaktır (restore conditions for strong economic growth while correcting underlying problems).

IMF, riskleri belirlemek ve büyüme ve finansal istikrar için politikalar önermek için uluslararası para sistemini ve küresel ekonomik gelişmeleri (international monetary system and global economic developments) izler. Fon ayrıca 190 üye ülkesinin ekonomik ve mali politikalarının düzenli sağlık kontrolünden geçer. Ayrıca IMF, üye ülkelerinin ekonomik istikrarına yönelik olası riskleri belirler ve hükümetlerine olası politika ayarlamaları konusunda tavsiyelerde bulunur.

IMF, merkez bankaları (central banks), maliye bakanlıkları (finance ministries), gelir idareleri (revenue administrations) ve mali sektör denetleme kurumları (financial sector supervisory agencies) dahil olmak üzere hükümetlere teknik yardım ve eğitim de sağlar. Bu kapasite geliştirme çabaları, vergilendirmeden merkez bankası operasyonlarına ve makroekonomik verilerin raporlanmasına (reporting of macroeconomic data) kadar IMF’nin temel uzmanlık alanlarına odaklanmaktadır. Bu tür eğitim aynı zamanda ülkelerin gelir eşitsizliği (income inequality), cinsiyet eşitliği (gender equality), yolsuzluk (corruption) ve iklim değişikliği (climate change) gibi kesişen konuları (cross-cutting issues) ele almalarına da yardımcı olur.

2. IMF Tarihi

2.1. 1940’lı yıllar

İkinci Dünya Savaşı sona ererken, Müttefik ülke liderleri savaş sonrası ekonomik düzen için planlar hazırlamışlardır.

2.1.1. Temmuz 1944: Bretton Woods Konferansı

Buhran^[2] (Depression) ve İkinci Dünya Savaşı’na yol açan hatalardan kaçınmaya çalışan 44 Müttefik ülkenin temsilcileri, küresel işbirliğine dayalı yeni bir ekonomik düzen (new economic order) planlamak için bir araya geldiler. IMF tarafından denetlenecek (Amerikan) dolar ile bağlantılı bir döviz kuru sistemi kurdular ve Fona üç kritik görev verdiler:

• Uluslararası parasal işbirliğini teşvik etmek (promoting international monetary cooperation),
• Ticaret ve ekonomik büyümenin genişlemesini desteklemek (supporting the expansion of trade and economic growth) ve
• Refahı zedeleyecek politikaları caydırmak (discouraging policies that would harm prosperity).

2.1.2. Mart 1947: IMF’nin faaliyetlerine başlaması

IMF üyeliği 1940 yılında başlamış, Nauru’nun da katılımıyla 2016’da 189’a çıkmıştır.

2.2. 1950’li soğuk savaş yılları (cold war)

Sovyetler Birliği ve Çin’in egemen olduğu komünist ülkeler, küresel ekonomik sistemden (global economic system) çekilirler. Haziran 1948’de Sovyetler Birliği, ilk büyük Soğuk Savaş çatışmasında (first major Cold War confrontation) 12 Mayıs 1949 tarihine kadar sürecek olan Batı Berlin’i ablukaya alır. Soğuk Savaş yoğunlaşırken Doğu bloku ulusu SSCB’nin baskısı altında hareket eder.

Ekim 1956’da Mısır, Fransa, İsrail ve Birleşik Krallık’ın dahil olduğu Süveyş Kanalı (Suez Canal) üzerindeki çatışma, büyük ekonomik yansımalarla uluslararası siyasi krize yol açar. Süveyş Krizi, IMF’nin kriz yönetimi rolünün erken bir testi olup, IMF’nin ilgili dört ülkeye ilk büyük kredi (first big loans) patlamasına yol açmıştır.

2.3. 1960’lı yıllar ve Afrika’nın Dekolonizasyonu (decolonization of Africa)

Bağımsızlık hareketlerinin baskısı altında Fransa, Birleşik Krallık ve diğer Avrupa güçleri sömürgelerinden vazgeçmişlerdir.

2.4. 1970’li yıllar ve Vietnam Savaşı/Petrol Şokları (Vietnam War and Oil Shocks)

ABD’nin Vietnam Savaşı ve yerel sosyal programlara yaptığı harcamalar enflasyona ve doların aşırı değerlenmesine yol açmıştır.

1971’de altın çevrilgenliği^[3] (“gold convertibility”; Konvertibilite) nihayet bulmuş, ABD Başkanı Richard Nixon, doların altına çevrilebilirliğini askıya alarak Bretton Woods’ta oluşturulan sabit döviz kuru sistemine son vermiştir.

Arap-İsrail savaşının ardından OPEC üyeleri ABD, Kanada, Japonya, İngiltere ve Hollanda’ya ambargo ilan ederek küresel petrol fiyatlarında artışa neden olmuşlardır. IMF, şokları yumuşatmaya ve zararlı yayılmaları önlemeye yardımcı olma rolüne uygun olarak, bir enerji acil durumuyla karşı karşıya kalan ülkelere yardımcı olmak için yeni araçlar yaratmıştır.

1978 yılında, IMF, üyelerin kendi seçtikleri (esnek) döviz kuru (flexible exchange rates) düzenlemelerini kabul etme hakkını tanımıştır.

2.5. 1980’li yıllar ve Uluslararası Borç Krizi (international debt crisis)

Bankalar, gelişmekte olan ülkelere verilen kredileri artırmak için petrol üreten ülkelerin karları olan “petro dolarları” (petrodollars) kullanmışlardır.

1982’de Meksika krizi minvalinde dış borçtan feragat, Latin Amerika’da borç krizinin başlangıcına işaret etmiş ve IMF, uluslararası kriz yöneticisi rolünü üstlenmiştir.

Mart 1986’da IMF, düşük gelirli gelişmekte olan ülkelere piyasa oranlarının altında kredi vermek için tesis kurmuştur.

2.6. 1990’lı yıllar ve Komünizmin Çöküşü/Borçların Ertelenmesi (collapse of Communism, debt relief)

Eski komünist ülkeler küresel ekonomiye katılmış ve sermaye sınırlar arasında daha özgürce akmaya başlamıştır. 1989’da Berlin duvarının yıkılışı (fall of Berlin wall) ile birlikte Avrupa’da komünizmin çöküşü ve kıtanın savaş sonrası bölünmesine son verilmiştir.

1991’de Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla (Soviet Union dissolved) beraber, daha önce komünist olan yirmi ülke, 1960’lardan bu yana IMF üyeliğinin en büyük genişlemesi olan IMF’ye çok geçmeden katılmışlardır. Fon, politika tavsiyesi, teknik yardım ve finansal destek ile merkezi olarak planlanmış ekonomilerden piyasa güdümlü ekonomilere geçişi yönetmelerine yardımcı olmada merkezi bir rol oynamaktadır.

1994’de yaşanan Meksika krizi (Mexican crisis) ile birlikte Meksika, pesoyu dolar karşısında devalüe ederek yatırımcıların fonlarını geri çekmesine neden olmuştur. IMF, Meksika ekonomisini istikrara kavuşturmak için 50 milyar dolarlık bir programa katılmıştır. Ayrıca Rusya, Brezilya ve diğer gelişmekte olan pazarlara da mali yardım sağlanmıştır.

1996’da borç ertelemeleri (debt relief) başlamıştır. IMF ve Dünya Bankası, hiçbir düşük gelirli ülkenin yönetemeyeceği bir borç yükü altına girmemesini sağlamak için Ağır Borçlu Yoksul Ülkeler için Girişim (Initiative for Heavily Indebted Poor Countries) başlatmışlar; 36 ülke için borç indirimi 2017 yılına kadar neredeyse 77 milyar dolara ulaşmıştır.

1997-1998 döneminde yaşanan Asya mali krizi (Asian financial crisis) ile Tayland bahtı devalüe edilerek Asya krizinin başlangıcına işaret etmiştir. Ağustos 1997’de IMF, Tayland için 17 milyar dolarlık program, ardından Endonezya için 23 milyar dolarlık ve Güney Kore için 57 milyar dolarlık paketler açıklamıştır. 1998’de, Asya krizinin zaten ciddi bütçe açıklarıyla (severe budget deficits) aksayan Rusya’ya yayılmasıyla Rus hisse senetleri, tahvilleri ve rublede düşüşe neden olmuş, IMF ve uluslararası borç verenler, ülke ekonomisini istikrara kavuşturmak için 22,6 milyar dolar kredi sağlamıştır.

1999 senesinde, IMF ve Dünya Bankası, Asya krizi deneyimlerinden yararlanarak, üyelerin mali sistemlerinin dayanıklılığını ölçmek için Mali Sektör Değerlendirme Programı (Financial Sector Assessment Program, FASP) oluşturmuşlardır.

Ocak 1999’da Avro başlangıçta Avrupa para biriminin (European currency unit, ECU) yerini almak için hesap birimi olarak kullanılmış; Avro banknotları ve madeni paralar 1 Ocak 2002 tarihinde dolaşıma sunulmuş ve Avrupa Merkez Bankası (European Central Bank), IMF’ye gözlemci statüsü (observer status) vermiştir.

2.7. 2000’li yıllar ve Borç Affı/Küresel Finansal Kriz (debt forgiveness, global financial crisis)

2001-2008 döneminde IMF ve Dünya Bankası, 18’i Afrika’da olmak üzere 22 ülkenin borç ertelemesine hak kazandığını duyurmuşlardır. Aralık 2001’de Çin Dünya Ticaret Örgütü’ne (World Trade Organization, WTO) katılmış, Dünya Ticaret Örgütü’ne giriş, Çin’in küresel ekonomiye bütünleşmesine işaret etmiştir.

Eylül 2008’de Lehman Brothers iflasını (bankruptcy) açıklamıştır. Bu ABD yatırım bankasının çöküşü küresel mali krizin başlangıcına işaret etmiş; takip eden on yılda, IMF 90 ülkeye yaklaşık 500 milyar dolarlık finansman sağlamış ve küresel finansal sisteme 250 milyar dolar enjekte ederek başka bir Büyük Buhranın önlenmesine yardımcı olmuş ve küresel ekonominin toparlanmasını sağlamıştır.

Kasım 2008’de düzenlenen G20 Washington Zirvesinde, 20 büyük gelişmiş ve yükselen piyasa ekonomisinden oluşan Grubun liderleri, küresel finansal sistemi güçlendirmeye yönelik reformların temellerini atmışlardır. Takip eden yıllarda, IMF gözetimi iyileştirmek ve finansal firmaların denetimini ve düzenlemesini güçlendirmek için standart belirleyen kuruluşlarla birlikte çalışmış ve G20 ülkeleri, IMF tarafından zorunlu mali sektör değerlendirmelerinden (mandatory financial sector assessments) geçmeyi kabul etmiştir.

2.8. 2010’li yıllar ve Ekonomik İyileşmede Durma (halting recovery)

Gelişmiş ekonomiler toparlanmaya çalışırken ve Orta Doğu kargaşa ile kasıp kavrulurken, IMF yönetim kurulu, Çin, Hindistan, Meksika, Brezilya ve diğer yükselen piyasa ekonomilerine kararlarda daha fazla söz hakkı veren geniş kapsamlı değişiklikleri onaylamıştır.

2010-2013 döneminde, artan bütçe açıkları, birçok Avrupa ülkesinin borçlarını geri ödeme kabiliyeti konusunda şüphe uyandırmış; hükümetlerin zor durumdaki bankaları kurtarması baskıyı artırmış ve geçici olarak yatırımcının Avronun yaşayabilirliğine olan güvenini (investor confidence in viability of Euro) sarsmıştır. IMF, Kıbrıs, Yunanistan, İrlanda ve Portekiz’e acil kredi sağlama konusunda Avrupa Merkez Bankası ve Avrupa Komisyonu’na katılmıştır.

2011-2014 yıllarında Orta Doğu’da Arap baharı (Arab spring) ile birlikte yaşanan huzursuzluk ve iç çatışmalar, Mısır, Libya ve Yemen’deki yöneticileri ortadan kaldırmıştır. IMF, bölge ekonomilerini istikrara kavuşturmak ve reforme etmek için 37 milyar dolarlık kredi ve diğer alanların yanı sıra vergilendirme, para politikası ve kamu maliyesi konularında teknik yardım sağlamıştır.

IMF, Eylül 2014’te üç ülkeye 130 milyon dolar ve Şubat 2015’te 160 milyon dolar daha teslim ederek yanıt veren ilk uluslararası finans kuruluşlarından biri olmuştur.

Eylül 2016’da Renminbi para sepetine katılmıştır. Çin’in küresel ekonomideki artan öneminin bir işareti olarak Çin para birimi, IMF’nin para sepetine dolar, avro, sterlin ve yen ile birlikte eklenmiştir.

Nisan-Haziran 2018’de yaşanan Arjantin krizi ile IMF, istikrarsızlaştırıcı piyasa koşulları (destabilizing market conditions) karşısında Arjantin ekonomisine yardımcı olmak için daha sonra 57 milyar dolara yükselen 50 milyar dolarlık krediyi onaylamıştır.

2.9. 2020’lı yıllar ve Benzersiz Bir Kriz (crisis like no other)

COVID-19 salgını, Büyük Buhrandan bu yana en kötü durgunluğu yaratmıştır. Sağlık acil durumuyla mücadele etmek için ülkeler ekonomik hayatın büyük bir bölümünü (chunks of economic life) dondurmuşlardır. Muazzam belirsizlik (enormous uncertainty), küresel ekonomiye ilişkin beklentileri gölgelemektedir.

3. Sonuç yerine

IMF konusunda tüm Dünyada olduğu gibi ülkemizde de geniş çevrelerde eleştiriler yapılagelmektedir. Bizim ereğimiz hiç kuşkusuz bu fikirleri ortaya sermek değildir.

Gelin yazımızı, Legal Blog’da 20 Nisan 2022 günü yayımlanan ve esasen Bharat Vasani, Paridhi Adani ve Rinkel Singh isimli yazarların telif çalışmanın tarafımızca Türkçe çevirisi yapılan “Sri Lanka’nın İflas Mücadelesi Bağlamında Uluslararası Para Fonu Kurtarmaları”^[4] başlıklı yazının son cümlesi ile bitirelim:

“…IMF kurtarmaları, sıkıntılı ekonomiler için bir deli gömleği formülü olarak görülemez. Covid-19 salgını sonrası dünya ekonomileri kırılgan bir haldedir. Ayrıca, devam eden Rusya-Ukrayna ihtilafı nedeniyle stresli ekonomiler daha fazla rahatsızlık yaşamışlardır. Bu ekonomilerin çoğu zaten kurtarma paketlerinden yararlanmış olsa da, finansal iyileşmeye giden yolları ilginç olacaktır.”

* Bu yazıda yer alan görüşler yazarına ait olup çalıştığı kurumu bağlamaz, yazarın çalıştığı kurum veya göreviyle ilişki kurulmak suretiyle kullanılamaz. Yazıdaki tüm hatalar, kusurlar, noksanlıklar ve eksiklikler yazarına aittir.

[1] Uluslararası Para Fonu IMF için bkz. < https://www.imf.org/en/Home >

Aynı başlıkta ayrıca aşağıdaki kaynaklara da bakılabilir:

• International Monetary Fund, < https://en.wikipedia.org/wiki/International_Monetary_Fund >
• International Monetary Fund (IMF), < https://www.investopedia.com/terms/i/imf.asp >

[2] Buradaki “buhran” ifadesi “Büyük Buhran”ı ifade eder.

[3] Çevrilgenlik: Konvertibilite

[4] Mezkûr yazı için bkz. Bharat Vasani, Paridhi Adani ve Rinkel Singh, “International Monetary Fund Bailouts: The Sri Lankan Bankruptcy Battle”, April 12, 2022, (Çeviren Yavuz AKBULAK, “Sri Lanka’nın İflas Mücadelesi Bağlamında Uluslararası Para Fonu Kurtarmaları”, Legal Blog, 20 Nisan 2022, < https://legal.com.tr/blog/genel/sri-lankanin-iflas-mucadelesi-baglaminda-uluslararasi-para-fonu-kurtarmalari/ >