“İnsanların büyük tutkusu olmasaydı küçük işler başarırlardı”
Henry Wadsworth Longfellow (1807-1882)
1. Bir acil durum fonuna sahip olunması
Bir acil durum fonuna (emergency fund) sahip olmak çok önemlidir; bu, bir bankada veya kredi sandığında/birliğinde saklanılan bir tür kara gün parası olup, telefonunun ekranının çatlaması, araba tamiri veya aile acil durumu gibi beklenmedik bir masraf oluştuğunda kullanılabilir. Acil durum fonu yoksa küçük bir mali sıkıntı bile uzun vadeli bir borçla sonuçlanabilir.
Bu itibarla, hayatın beklenmedik harcamaları için bir tampona sahip olmak amacıyla yeterince para biriktirilmesi gerekir:
- 3-6 aylık yaşam masrafları gibi bir tasarruf hedefinin belirlenmesi;
- Vergi iadesi veya hediye parası gibi tek seferlik fırsatlardan yararlanılması ve
- Her maaş çeki ile birlikte bir tasarruf hesabına doğrudan para yatırılması gibi, otomatik olarak tasarruf edilmesi.
Beklenmedik harcamalara hazırlanarak esnek bir yatırımcı olunması elzemdir.
2. Yatırımların çeşitlendirilmesi
Çeşitlendirme (diversification), genel yatırım riskini azaltmak için biriktirilen paranın farklı yatırımlar arasında dağıtıldığı bir stratejidir. Buradaki ana fikir, bir yatırımdan para kaybedilmesi durumunda diğer yatırımların bu kayıpları fazlasıyla telafi edeceği mantığıdır. Yani, “bütün yumurtaların bir sepete koyulmaması” (don’t put all your eggs in one baske) deyişi gibi. Doğru yatırım karışımı seçilerek, potansiyel kazançlardan çok fazla ödün verilmeden kayıplar sınırlanabilir ve yatırım getirilerindeki dalgalanmalar azaltılabilir. Ayrıca, “kripto” varlıkları içeren yatırımlar gibi spekülatif yatırımlara portföyün ne kadarının (varsa) ayırılacağı da dikkatlice değerlendirilmelidir.
Çeşitlendirilmiş bir portföy iki düzeyde çeşitlendirilmelidir: varlık kategorileri arasında ve varlık kategorileri içinde. Bu nedenle, yatırımları hisse senedi, tahvil, nakit benzerleri ve muhtemel diğer varlık kategorileri arasında dağıtmanın yanı sıra, yatırımların her bir varlık kategorisine yayılması da gerekir. Buradaki anahtar, farklı piyasa koşullarında farklı performans gösterebilecek her varlık kategorisinin segmentlerindeki yatırımları belirlemektir.
Bazı yatırımcılar, bireysel hisse senedi veya tahvil sahipliği yerine yatırım fonları (mutual funds) veya borsada işlem gören fonlar (exchange-traded funds; ETFs) sahipliği yoluyla çeşitlendirmeyi daha kolay bulmaktadır.
Kısaca, varlık kategorileri arasında ve içinde iyi bir yatırım karışımına sahip olarak esnek bir yatırımcı olunmalıdır.
3. Yatırımcının kendisini kaybetmeyi göze alabileceğinden daha fazla para kaybetmeye maruz bırakmaması
Tüm yatırımların riski vardır ve asla kaybedilmesi göze alınabileceğinden daha fazla yatırım yapılmamalıdır. Ancak bazı durumlarda yatırıldığından daha fazla para kaybedilebileceği unutulmamalıdır.
Opsiyonlar (belirli bir tarihte veya daha önce belirli bir fiyattan hisse senedi veya emtia vadeli işlem sözleşmesi alım veya satım sözleşmeleri), diğer yatırımlar gibi hiçbir garanti içermezler. İlk yatırım anından daha fazlasını kaybetmenin mümkün olduğu bilinmelidir. Hatta bazı opsiyon stratejileri yatırımcıları SINIRSIZ zararlara (unlimited losses) maruz bırakabilir.
Hisse senedi veya diğer menkul kıymetleri satın almak için kredili işlem ya da marj (yatırım firmasından ödünç para alınması) kullanmak çok riskli olabilir. Piyasa kayıplarını karşılamak için kısa sürede yatırım hesabına ek nakit veya menkul kıymet yatırılması gerekebilir (“marj tamamlama/margin call”) ve yatırıldığından daha fazlası kaybedilebilir.
Açığa satış, sahip olunmayan bir hisse senedinin satışını ifade eder. Açığa satış yapanlar bir hisse senedinin fiyatının düşeceğine inanırlar. Fiyat düşerse, bu satıcılar hisse senedini daha düşük fiyattan geri alır ve kar ederler. Ancak, fiyat yükselirse, açığa satış yapanlar, hisse senedini daha yüksek bir fiyattan geri almak zorunda oldukları için zarara uğrarlar. Açığa satış yapanlar, bir hisse senedi teorik olarak süresiz olarak yükselmeye devam edebileceğinden, yatırımcıyı sınırsız zarar olasılığına maruz bırakabilir.
Yatırım yapıldığından daha fazla para kaybedilebilecek veya sınırsız kayıplara maruz kalınabilecek yatırımlar konusunda dikkatli davranarak esnek bir yatırımcı olunmalıdır.
4. Yatırımların araştırılması
4.1. ESG (çevresel, sosyal ve yönetişim/environmental, social, and governance)
“ESG” çevresel, sosyal ve yönetişim anlamına gelir. ESG yatırımı, şirketlere bir veya daha fazla ESG faktörüne bağlılıklarına dayalı olarak yatırım yapmanın bir yoludur. Genellikle sürdürülebilir yatırım, sosyal açıdan sorumlu yatırım ve etki yatırımı olarak da adlandırılır.
- Çevresel faktör, bir şirketin çevre üzerindeki etkisine veya iklim değişikliğinin şirket, iş kolu ve endüstrisi üzerindeki etkileriyle ilişkili risk ve fırsatlara odaklanabilir.
- Sosyal faktör, şirketin insanlarla ve toplumla olan ilişkisine veya şirketin kendi topluluğuna yatırım yapıp yapmadığına odaklanabilir.
- Yönetişim faktörü, şirketin nasıl yönetildiği ve yönetici ücretleri gibi konulara odaklanabilir.
Farklı yatırımlar çevresel, sosyal ve yönetişim faktörlerini farklı şekilde tartabilir ve bir faktör içinde farklı çok özel ölçütlere odaklanabilir. Adında “ESG” bulunmayan yatırımlar, portföylerine ESG yatırımı yapan unsurları dahil edebilir.
Yatırım bir yatırım fonu veya ETF ise, kamuyu aydınlatma belgeleri okunarak fonun ESG’yi nasıl içerdiği ve ESG faktörlerini nasıl ağırlıklandırdığı hakkında daha fazla bilgi edinilebilir.
4.2. Kripto varlıklar
“Kripto” varlıklar, dijital varlıklar, kripto para birimleri, coin’ler ve token’ler (digital assets, cryptocurrencies, coins, and tokens) dahil olmak üzere çeşitli terimler kullanılarak veya “blockchain teknolojisi” referans alınarak pazarlanmaktadır. Kripto varlıkları içeren yatırımlarda, kripto varlıklarının emtia vadeli işlemleri, hisse senetleri, tahviller, fonlar ve 401 (k) planlarındaki yatırımların sahip olduğu aynı düzenleyici gözetim ile gelmemesi de dahil olmak üzere çeşitli riskler vardır.
Kripto varlıkla ilgili bir yatırım düşünülüyorsa, yatırımın nasıl çalıştığını anlamak için zaman ayırılması ve bunun bir kripto yatırım dolandırıcılığı olabileceğine dair uyarı işaretleri aranması şarttır. Tüm materyaller dikkatlice incelenmeli ve sorular sorulmalıdır. Keza, Investor.gov’daki arama aracı kullanılarak menkul kıymetlere yatırım yapmayı teklif eden (yani halka çağrıda bulunan) herkesin geçmişine (lisans ve kayıt durumu dahil) göz atılmalıdır. Türev endüstrisi firmalarının ve profesyonellerinin geçmişini araştırmak için NFA’nın (National Futures Association/Ulusal Vadeli İşlemler Birliği) BASIC sistemi kullanılmalıdır.
Investor.gov veya CFTC.gov’da (Commodity Futures Trading Commission/Emtia Vadeli İşlemler Ticaret Komisyonu) kripto varlıkları içeren yatırımlar hakkında daha fazla bilgi vardır.
4.3. Kaldıraçlı ve/veya ters tek hisseli borsa yatırım fonları (levered and/or inverse single-stock exchange-traded funds)
Kaldıraçlı ve/veya ters tek hisseli ETF’ler, yatırımcılar için benzersiz ve karmaşık riskler sunabilen, tek bir menkul kıymete kaldıraçlı ve/veya ters maruz kalma sağlayan karmaşık ürünlerdir. Kaldıraçlı ve/veya ters tekli hisse senedi ETF’sini tutmak, temel hisse senedini, geleneksel bir ETF’yi ve hatta tek olmayan bir hisse senedi kaldıraçlı ve/veya ters ETF’yi tutmaktan çok daha risklidir.
Kaldıraçlı ve/veya ters tekli hisse senedi ETF’si bir günden daha uzun süre tutulursa, bu fonların performansı, aynı dönemde dayanak hisse senedinin kaldıraçlı ve/veya ters performansından önemli ölçüde farklı olabilir. Kaldıraçlı ve/veya ters tekli hisse senedi ETF’leri, bir endeks yerine tek bir hisse senedinin fiyatını izledikleri için çeşitlendirmenin faydalarına sahip değildir. Ayrıca, kaldıraçlı tek hisseli ETF’ler özellikle altta yatan bireysel hisse senetlerinin fiyat hareketlerinin etkisini artırdığı için daha fazla oynaklık yaşarlar.
Kaldıraçlı ve/veya ters tek hisseli ETF’lere yatırım yapmaya karar verilmeden önce bu riskler dikkatlice değerlendirilmelidir.
5. Yatırım sahtekarlıklarına (investment fraud) dikkat edilmesi
Dolandırıcıların yasal aracı kurumları veya yatırım danışmanlarını veya diğer piyasa bilgisi kaynaklarını (legitimate brokers or investment advisers or other sources of market information) taklit edebileceği unutulmamalıdır. Örneğin, dolandırıcılar belirli bir bireyi veya firmayı taklit etmek için tasarlanmış bir hesap adı, profil veya hesap oluşturabilir. Hatta gerçek firmanın logosunu kullanan, firmanın gerçek web sitesine bağlantı veren veya firma için çalışan gerçek bir kişinin adını referans alan bir web sayfası oluşturacak kadar ileri gidilebilir. Dolandırıcılar ayrıca aracı kurumların, yatırım danışmanlarının veya diğer piyasa bilgisi kaynaklarının sosyal medya hesaplarına yorum göndererek yatırımcıları sahtekar bir web sitesine yönlendirebilirler.
Ayrıca, uygulamalar veya web siteleri aracılığıyla yapılan aşk dolandırıcılıklarına karşı da dikkatli olunmalıdır ki; dolandırıcılar, aldatıcı niyetlerini gizlemek için anonimlikten yararlanabilir. Dolandırıcılar başka bir ülkede bulunabilir ve iletişim, dil engelleri nedeniyle yalnızca mesajlaşma yoluyla olabilir. Yalnızca çevrimiçi olarak veya bir uygulama aracılığıyla tanışılan birinin tavsiyesine dayanarak asla para yatırılmamalıdır. Banka veya aracı kurum hesap bilgileri, vergi beyannameleri, kredi kartı bilgileri, sosyal güvenlik numarası, pasaport ve ehliyet bilgileri, doğum tarihi veya borçlar (fatura ödemeleri) dahil olmak üzere kişisel finans veya kimlik ile ilgili hiçbir bilgi paylaşılmamalıdır.
Yatırım sahtekarlığının önlenmesine yardımcı olacak adımlar şunlardır:
- Bir yatırım teklif eden (çağrıda bulunan) veya menkul kıymet satan (offering or selling) herhangi birinin lisanslı veya kayıtlı olup olmadığı (licensed or registered) kontrol edilmelidir. Bu, Investor.gov ve BASIC’deki ücretsiz ve basit arama araçları kullanılarak yapılabilir.
- Bir yatırım uzmanının söylenilen kişi olduğu doğrulanmalıdır. Örneğin, firmanın Müşteri İlişkileri Özetinde (Form Client Relationship Summary-CRS) listelenen bir telefon numarası veya web sitesini kullanılarak profesyonelle iletişime geçilmelidir.
- Çok az riskle veya hiç risk almadan yüksek yatırım getirisi vaat eden herhangi bir yatırıma şüpheyle yaklaşılmalıdır. Yüksek garantili getiriler, yatırım dolandırıcılığının ayırt edici özelliğidir.
- Zor kazanılan paranın (hard-earned money), yatırım dolandırıcılıklarından (investment scams) korunmasını teminen esnek bir yatırımcı olunmalıdır.
Bir yatırımcı olarak dayanıklılığı en üst düzeye çıkarmak için: bir acil durum fonu ile hazırlıklı olunmalı, portföyün çeşitlendirildiğinden emin olunmalı, karşılanamayacak potansiyel yatırım kayıplarına maruz kalınmamalı, yatırım yapmadan önce araştırma yapılmalı ve yatırım sahtekarlığına dikkat edilmelidir.
* Bu derlemede yer alan görüşler ABD Menkul Kıymetler ve Borsa Komisyonu’na (Securities and Exchange Commission-SEC) ait olup derleyenin çalıştığı kurumu bağlamaz, derleyenin çalıştığı kurum veya göreviyle ilişki kurulmak suretiyle kullanılamaz. Derlemedeki tüm hatalar, kusurlar, noksanlıklar ve eksiklikler derleyene aittir. [Derlemeye konu bülten için bkz. Investor Resilience ”“ World Investor Week 2022: Investor Bulletin, Securities and Exchange Commission, Oct. 3, 2022, < https://www.sec.gov/oiea/investor-alerts-and-bulletins/investor-resilience-world-investor-week-2022-investor-bulletin > erişim tarihi 06 Kasım 2022]
1966 yılında, Gence-Borçalı yöresinden göç etmiş bir ailenin çocuğu olarak Ardahan/Çıldır’da doğdu [merhume Anası (1947-10 Temmuz 2023) Erzurum/Aşkale; merhum Babası ise Ardahan/Çıldır yöresindendir]. 1984 yılında yapılan sınavda Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü kazandı. 1985 yılında Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümüne yatay geçiş yaptı ve 1988’de Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü birincilikle, Fakülteyi ise 11’inci olarak bitirdi.
1997 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nin Denver şehrinde yer alan ‘Spring International Language Center’da; 65’inci dönem müdavimi olarak 2008-2009 döneminde Milli Güvenlik Akademisi’nde (MGA) eğitim gördü ve MGA’dan dereceyle mezun oldu. MGA eğitimi esnasında ‘Sınır Aşan Sular Meselesi’, ‘Petrol Sorunu’ gibi önemli başlıklarda bilimsel çalışmalar yaptı.
Türkiye’de Yatırımların ve İstihdamın Durumu ve Mevcut Ortamın İyileştirilmesine İlişkin Öneriler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü);
Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Yaşanan Sorunlar ve Alınması Gereken Önlemler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü, Sevinç Akbulak ile birlikte);
Kayıp Yıllar: Türkiye’de 1980’li Yıllardan Bu Yana Kamu Borçlanma Politikaları ve Bankacılık Sektörüne Etkileri (Bankalar Yeminli Murakıpları Vakfı Eser Yarışması, Övgüye Değer Ödülü, Emre Kavaklı ve Ayça Tokmak ile birlikte);
Türkiye’de Sermaye Piyasası Araçları ve Halka Açık Anonim Şirketler (Sevinç Akbulak ile birlikte) ve Türkiye’de Reel ve Mali Sektör: Genel Durum, Sorunlar ve Öneriler (Sevinç Akbulak ile birlikte) başlıklı kitapları yayımlanmıştır.
Anonim Şirketlerde Kâr Dağıtımı Esasları ve Yedek Akçeler (Bilgi Toplumunda Hukuk, Ünal TEKİNALP’e Armağan, Cilt I; 2003), Anonim Şirketlerin Halka Açılması (Muğla Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Tartışma Tebliğleri Serisi II; 2004) ile Prof. Dr. Saim ÜSTÜNDAĞ’a Vefa Andacı (2020), Cilt II, Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler (2021), Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler II (2021), Sosyal Bilimlerde Güncel Gelişmeler (2021), Ticari İşletme Hukuku Fasikülü (2022), Ticari Mevzuat Notları (2022), Bilimsel Araştırmalar (2022), Hukuki İncelemeler (2023), Prof. Dr. Saim Üstündağ Adına Seçme Yazılar (2024), Hukuka Giriş (2024) başlıklı kitapların bazı bölümlerinin de yazarıdır.
1992 yılından beri Türkiye’de yayımlanan otuza yakın Dergi, Gazete ve Blog’da 2 bin 500’ü aşan Telif Makale ve Telif Yazı ile tamamı İngilizceden olmak üzere Türkçe Derleme ve Türkçe Çevirisi yayımlanmıştır.
1988 yılında intisap ettiği Sermaye Piyasası Kurulu’nda (SPK) uzman yardımcısı, uzman (yeterlik sınavı üçüncüsü), başuzman, daire başkanı ve başkanlık danışmanı; Özelleştirme İdaresi Başkanlığı GSM 1800 Lisansları Değerleme Komisyonunda üye olarak görev yapmış, ayrıca Vergi Konseyi’nin bazı alt çalışma gruplarında (Menkul Sermaye İratları ve Değer Artış Kazançları; Kayıt Dışı Ekonomi; Özkaynakların Güçlendirilmesi) yer almış olup; halen başuzman unvanıyla SPK’da çalışmaktadır.
Hayatı dosdoğru yaşamak ve çalışkanlık vazgeçilmez ilkeleridir. Ülkesi ‘Türkiye Cumhuriyeti’ her şeyin üstündedir.