Gazeteciler, 5953 sayılı “Basın Mesleğinde Çalışanlar ile Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanun”a tabidirler. Bu Kanun 13.06.1952 tarihinde kabul edilmiş ve 20.06.1952 tarih ve 8140 sayılı Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Ancak Kanun’un ismi çok uzun olduğundan kamuoyunda “Basın İş Kanunu” olarak bilinmektedir. 27 Mayıs 1960 ihtilalini gerçekleştiren Milli Birlik Komitesi tarafından kabul edilen 04.01.1961 tarih ve 212 sayılı Kanun ile, gazeteciler lehine önemli değişiklikler yapılmıştır. Bu yüzden bu gün bile gazeteciler kendilerinin 212 sayılı Kanun’a tabi olduklarını söylerler.
I-YILLIK ÜCRETLİ İZİN
5953 sayılı Kanun’un 21’nci maddesinin başlığı “Yıllık ücretli izin” olup, izin süresi, gazetecinin günlük ya da günlük olmayan gazete ve süreli yayınlarda çalışma durumuna göre düzenlenmiştir. Maddede “mevkute” denilmişse de biz bunun yerine “gazete” sözcüğünü kullanmayı daha uygun gördük. TDK Güncel Türkçe Sözlükteki karşılığı “süreli yayındır”.
1-Günlük Gazetede Çalışan Gazetecinin Yıllık Ücretli İzin Hakkı ve Süresi
Günlük bir gazetede çalışan gazetecinin, yıllık ücretli izne hak kazanabilmesi için en az 1 yıl çalışmış olması gerekir (m.21/1). İzin süresi 4 haftadır. Gazetecinin çalışma süresi 10 yılı aşmış ise yıllık ücretli izin süresi 6 haftadır. Maddede, gazetecinin kıdeminin aynı gazetedeki hizmetine göre değil, meslekteki hizmet süresine göre hesaplanacağı öngörüldüğünden, yıllık izne hak kazanmak için aranan 1 yıllık ve 10 yıllık sürelerin, aynı gazetede geçmesi koşulu aranmaz. Gazeteci 1 yıl içinde, 3 ay bir gazetede, 4 ay başka bir gazetede ve son olarak çalıştığı gazetede 5 ay çalışması durumunda 1 yıllık süre tamamlanmış olacağından son işyerinde 4 haftalık yıllık ücretli izine hak kazanacaktır. Çalışma süresinin 10 yılı aşmasında da aynı kural geçerlidir. Bu süre içinde değişik işyerlerinde çalışıp son işyerinde 10 yılını tamamlayan gazeteci 6 haftalık yıllık ücretli izine hak kazanacaktır. Her ne kadar maddede belirtilmemişse de, çalışılan gazete işyeri el değiştirse de yani işveren değişse de, yıllık ücretli izne hak kazanma süreleri aynı şekilde değerlendirilecektir. Zira, başka işverenlere ait işyerinde geçen hizmetler yıllık izin hakkı yönünden dikkate alındığına göre, aynı işyerinde değişik işverenler yanında çalışılan sürelerin toplamı da yıllık ücretli izne hak kazanmada dikkate alınması gerektiği çok doğaldır. Bunların dışında, gazetecinin yıllık ücretli izine hak kazanma süreleri, iş sözleşmesinin aralıklı ya da sürekli olmasına bakılmaksızın, gazetecilik mesleğinde geçirdikleri hizmet süresine göre tespit edilir (m.21/2).
4857 sayılı İş Kanunu’nda izin süreleri gün olarak belirlendiği halde, BİK’da hafta olarak belirlenmiş ve ayrıca 18 yaş altı ve 50 yaş üstü ayırımı da yapılmamıştır.
Yıllık ücretli izne hak kazanmak için, iş sözleşmesinin belirli ya da belirsiz süreli olmasının önemi yoktur.
BİK’da yıllık izin sürelerinin bölünüp bölünemeyeceği konularında açıklama yoktur. Günümüz koşulları gereği, bölünmesinin hiçbir sakıncası olmayıp, gazetecinin ve işverenin anlaşmaları ile izin süreleri bölünerek kullanılabilmelidir.
2-Günlük Olmayan Gazetede Çalışan Gazetecinin Yıllık Ücretli İzin Hakkı ve Süresi
Günlük olmayan gazetede (mevkute) çalışan gazeteciler her 6 ayda bir 2 haftalık ücretli izine hak kazanırlar (m.21/2). Yukarıda anlatıldığı gibi, 6 aylık sürenin tespitinde de gazetecinin aynı işyerinde çalışma koşulu yoktur. Yukarıda yapılan açıklamalar günlük olmayan gazetelerde çalışanlar için de geçelidir.
II-YILLIK İZİN ÜCETİNİN HESAPLANMASI
Basın İş Kanunu’nda yıllık izin ücretlerinin hesaplanmasında hangi tarihteki ücretin esas alınacağı konusunda düzenleme yoktur. 4857 s.lı İK’nu m.59’da, işçinin hak kazanıp da kullanmadığı yıllık izin ücretinin, iş sözleşmesinin sona erdiği tarihteki ücret esas alınarak ödeneceği öngörüldüğü halde, BİK’da böyle bir düzenleme yoktur. Madde 6/6’da, gazetecinin iş sözleşmesinin işveren tarafından feshinde, kullanılmayan yıllık izin ücretinin peşin olarak ödeneceği öngörülmüş fakat, ödemenin hangi tarihteki ücrete göre yapılacağı belirtilmemiştir. Bu madde sözleşmenin işveren tarafından sona erdirilmesini düzenlemişse de, iş sözleşmesinin gazeteci tarafından sonlandırılması durumunda da yıllık izin ücreti aynı şekilde ödenecektir. Ayrıca, sözleşmenin sona erme nedeni sonuca etkili olmayıp, haklı ya da haksız hangi nedenle sona ererse ersin gazeteci yıllık izin ücretine hak kazanır.
BİK m.29’da, gazeteciye yıllık izni vermeyen ya da izin vermiş olup da izin süresine ait ücretini ödemeyen işverene, gazetecinin yıllık izin süresine karşılık gelen ücretler toplamının 3 katı kadar idari para cezası verileceği ve ayrıca gazeteciye ödenmesi gereken ücret toplamının 2 kat olarak ödeneceği belirtilmiştir.
Yargıtay önceki kararlarında, 5953 s.lı K’da, izin alacağının son ücretten hesaplanacağına dair bir kurala yer verilmediği, gazetecinin kullanılmayan izinlerinin, ait olduğu dönem ücreti yerine son ücretten hesaplanmasının hatalı olduğuna ve gazetecinin yıllık izin ücretinin iznin hak edildiği yıldaki çıplak brüt ücret üzerinden ve iki kat olarak hesaplanmasına hükmetmekte idi.[1]
Ancak Yargıtay daha sonra bu görüşünü değiştirmiş ve gazetecinin çalışırken istemesine rağmen izin kullandırılmadığı ya da izin verilmesine rağmen ücretinin ödenmediği durumlarda ait olduğu dönem ücretinin 2 kat olarak hesaplanıp ödeneceğine karar vermiştir. Eğer böyle bir durum yoksa, gazetecinin yıllık izin ücretinin son ücretten hesaplanacağına hükmetmiştir.[2]
Bu duruma göre; eğer gazeteci çalışırken yıllık izin istemiş, ancak işveren bu isteği kabul etmemişse veya yıllık izin kullandırılmış fakat ücreti ödenmemişse, yıllık izin ücreti ait olduğu dönem ücretine göre ve 2 kat olarak hesaplanacaktır. Örneğin, çalışma süresine göre 2 tam yıl için 4’er haftadan 8 hafta yıllık ücretli izin hakkı olan gazeteci, bu izinlerini kullanmak için işverene başvurmuş ve işveren kullandırmamışsa veya kullandırılmış fakat bu sürelere ait ücretini ödememişse, bu sürelerin izin ücreti, ait oldukları dönemdeki ücretin 2 katı olarak hesaplanacaktır. Gazetecinin ilk dönem için günlük brüt ücretinin 500.00 TL ve ikinci dönem için 600.00 TL olduğunu varsaydığımızda hesaplama şöyle yapılacaktır:
- yıl: 4 hafta x 7 gün = 28 gün x 500.00 = 14.000.00 TL.
- yıl: 4 hafta x 7 gün = 28 gün x 600.00 = 16.800.00 TL.
Toplam ………….= 30.800.00 TL.
Yıllık izin ücreti: 30.800.00 x 2 kat = 61.600.00 TL. dir.
Eğer bu gazeteci çalışırken hak kazandığı yıllık izinlerini kullandırılmasını veya kullandırılan fakat ödenmeyen izinlerin ücretini istememiş, daha sonra iş sözleşmesinin sona ermesi üzerine istemişse, son günlük brüt ücretin 1.000.00 TL olduğunu varsaydığımızda, hesaplama şöyle yapılacaktır:
Yıllık izin süresi: 8 hafta x 7 gün = 56 gün
Yıllık izin ücreti: 56 gün x 1.000.00 = 56.000.00 TL. dir.
III-YILLIK İZİN ÜCRETLERİNİN İSTENEBİLME ZAMANI
BİK m.21/3’de yıllık izin hakkından feragat edilemez denilmiştir. Bu nedenle İş Kanunu’nda olduğu gibi, gazetecilerin yıllık izin ücretleri ancak sözleşmenin feshi durumunda ücrete dönüşecek ve istenebilecektir. Gazeteci yıllık izine çıkarken ücretinin peşin olarak ödenmesi gerekir. Gazeteci, çalışırken izin kullandırılmış fakat ücreti ödenmemişse bu süreye ait ücretini çalışırken de isteyebilir. Bu durumda yukarıda belirtilen Yargıtay uygulaması gereği, izin ücreti 2 kat olarak ödenecektir. Ancak, kullandırılmayan süreye ait izin ücretini çalışırken isteyemeyecek, sözleşmenin sona ermesinde isteyebilecektir.
IV-Yıllık İzin Ücretine Uygulanacak Zamanaşımı
BİK’da, gerek zamanaşımı süresi ve gerekse zamanaşımının başlangıcı konularında düzenleme yoktur. Ancak, 7036 s.lı İMK,nın 15’inci maddesiyle 4857 s.lı İK’ya eklenen Ek m.3’de, hangi kanuna tabi olursa olsun yıllık izin ücretlerine 5 yıllık zamanaşımı uygulanacağı öngörülmüştür. Bu nedenle gazetecinin yıllık izin ücreti alacağında zamanaşımı süresi 5 yıldır. Zamanaşımının başlangıç tarihi ise İş Kanunu’nda olduğu gibi, iş sözleşmesinin sona erme tarihidir. Gazetecinin iş sözleşmesinin sona ermesi durumunda, geriye yönelik kullandırılmayan tüm yıllık izin sürelerine ait ücretlerini isteyebilir. Örneğin, çalışma süresi 7 yıl olan ve bu sürede hiç yıllık izin kullandırılmayan gazeteci, iş sözleşmesinin sona erdiği tarihten itibaren 5 yıl içinde açacağı dava ile kullanılmayan tüm izin sürelerine ait ücretlerini isteyebilir.
V-YILLIK İZİN ÜCRETLERİNE UYGULANACAK FAİZ
BİK’da yıllık izin ücretlerine uygulanacak faiz oranı ile de ilgili özel bir düzenleme yoktur. Zaten bu Kanun’da sadece ödenmeyen ücretlere (m.14/2) ve fazla çalışma ücretlerine (Ek m.1/8 2.cümle) günlük %5 faiz uygulanacağı öngörülmüşse de, her iki uygulama da Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilmiştir.[3] Bu gün için BİK’dan kaynaklanan tüm tazminat ve alacaklara 3095 s.lı K.da öngörülen faiz oranı uygulanacaktır. Faiz başlangıç tarihi ise, işveren dava açılmadan evvel temerrüde düşürülmüşse temerrüt tarihi, temerrüt yoksa dava tarihidir.[4]
VI-SONUÇ
Yukarıda da değindiğimiz gibi, Basın İş Kanunu 1952 yılında yürürlüğe girmiş, yürürlüğünden sonra ve özellikle 1961 yılında 212 s.lı Kanunla önemli değişiklikler yapılmış ve daha sonra da değiştirilmesine ve bazı maddelerinin AYM tarafından iptal edilmesine rağmen, bugünün ihtiyaçlarına cevap vermekten çok uzaktır. Orhan Erkanlı’nın yıllar önce ifade ettiği gibi “Dünyada örneği olmayan acayip bir kanundur.”[5]
[1] – Y 9 HD, 17.02.2004 t, E:2003/11355-K:2004/2576, Legal İSGHD, sayı 2004/3, s.1045. Y 9 HD, 06.02.2014 t., E:2011/51851-K:2014/3515, Legal İSGHD, Sayı 43, s.189-190. Y 9 HD, 07.09.2015 t, E:2015/18890-K:2015/24594, Legal İSGHD, Sayı 2016/50, s.1113-1116.
[2] – Y 9 HD, 05.02.2019 t, E:2015/28919-K:2019/2687, Yargı Dünyası, Sayı 2019/283-284-285, s.182. Y 9 HD, 16.12.2019 t, E:2017/13093-K:2019/22475, Legal İSGHD, Sayı 2020/66, s.706. Y 9 HD, 15.02.2022 t, E:2021/13144-K:2022/1796, Legal İSGHD, Sayı 2022/73, s.388.
[3] – Fazla çalışma ile ilgili AYM kararı, 19.09.2019 t, E:2019/48-K:2019/74, RG:19.11.2019/30953. Ücretlerle ilgili AYM kararı, 25.12.2019 t, E:2019/108-K:2019/101, RG:14.02.2020/31039.
[4] – Y 9 HD, 24.06.2015 t, E:2014/9025-K:2015/22885, İstanbul Barosu Dergisi, Sayı 2018/1, s.411-412.
[5] – Orhan Erkanlı, Anılar, Sorunlar, Sorumlular, 27 Mayıs 1960 – 12 Mart 1971 Türkiyesi, IV. Baskı, İstanbul 1973, s.53. Orhan Erkanlı: Kurmay Yarbay, Milli Birlik Komitesi üyesi, MBK’nın bölünmesi üzerine yurt dışına gönderilmiş, dönüşte CHP milletvekilliği ve Hürriyet gazetesi genel müdürlüğü yapmıştır.
Bursa’da doğdum. İlk, orta ve lise eğitimlerimi Bursa’da tamamladıktan sonra İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden mezun oldum. Serbest avukat olarak İş Hukuku ve Sosyal Güvenlik alanında çalışmaktayım. Bu konulardaki makalelerim dışında, “Açıklamalı İçtihatlı 6356 sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu” ve Prof. Dr. H. Yunus Taş ile birlikte yazdığımız “İş Mahkemelerinin Görevi ve Yargılama Usulü” isimli kitaplarım yayınlanmıştır.