Sözleşme, iki veya daha fazla taraf arasında kanunen uygulanabilir bir anlaşmadır. Uygulanabilir kelimesi, bir tarafın yükümlülüklerinin bir kısmını yerine getirmemesi durumunda, diğer tarafın, birinci tarafın sözünü yerine getirmesini sağlamak veya yerine getirmemesi nedeniyle tazminat ödettirmek için yetkili bir mahkemeye başvurabileceği anlamına gelir.
Yasal olarak uygulanabilir bir sözleşme oluşturmak için bazı temel unsurların mevcut olması gerekir. Bunlar icap (teklif), kabul, kapasite, bedel/karşılık [offer, acceptance, capacity, consideration] vb. içerir. Sözleşme türüne bağlı olarak ek unsurlar da olabilir. Bedelin herhangi bir sözleşmenin çok önemli bir parçası olduğu yaygın olarak kabul edilmektedir. Çünkü ticari bir sözleşmede icap ve kabulün varlığını ispat etmek nispeten kolaydır.
- Bedel Kavramının İzahı
Bedel (consideration) şu şekilde tanımlanır: Vaat edenin, vaat edenden pazarlık ettiği ve aldığı bir şey (bir eylem, bir hoşgörü veya bir karşılık vaadi gibi); kişiyi bir şey yapmaya motive eden şey, özellikle yasal bir eylemde bulunmak [Black’s Law Dictionary (Hukuk Sözlüğü) 12. Baskı].
Genel anlamda bedel, bir kişinin başka bir kişinin bir eylemi veya ihmali karşılığında yaptığı bir eylem veya ihmal olarak tanımlanabilir. Bedel/karşılık, bir tarafa fayda sağlayan veya diğer tarafa zarar veren, taraflar arasında müzakere edilmiş bir söz olabilir. Bedel her zaman kişi için değerli bir şeydir. Yakın zamanda ExxonMobil, Pioneer Natural Resources’ı yaklaşık 59,5 milyar dolar değerinde hisse ödeyerek satın aldı. İşte ExxonMobil’in ödediği bu 59,5 milyar dolar, sözleşmenin bedelini oluşturur.
Bir bedelin geçerli olabilmesi için takasta pazarlık yapılması gerekir. Çoğu durumda, müzakere veya pazarlık için yeterli fırsat sağlandığı sürece mahkeme, bir tarafın kötü pazarlık yapması nedeniyle bedelin geçerliliğini sorgulamayacaktır.
Geçerli bir bedel hizmet, para, mücevher veya diğer mallar olabilir. Bu aynı zamanda yasal olarak gerçekleştirme hakkına sahip olduğunuz bir eylemden kaçınmayı da içerebilir. Basit bir örnek, tarafın geçerli bir sürücü ehliyetine sahip olmasına rağmen araç kullanmayacağına dair bir sözleşme olabilir. Başka bir senaryo, para veya başka bir bedel karşılığında geçerli bir irtifak hakkı kullanımından vazgeçilmesi olabilir.
Her iki taraf için de bedel/karşılık farklı olabilir. Araç satışını içeren bir sözleşmede, alıcı açısından aracın teslimi bir bedel iken, araba için paranın ödenmesi satıcı açısından bir bedeldir.
- Geçerli Bir Bedelin Temel Unsurları
Dikkate alınması gereken en temel unsur, bir fiilin gerçekleştirileceğine dair söz verilmesi veya bir fiilin yapılmasından kaçınılmasıdır. Ancak bir bedelin geçerli olabilmesi için diğer bazı koşulları da sağlaması gerekir.
2.1. Bedel yasal olmalıdır (consideration must be legal)
Bir sözleşme, yargı yetkisinin yasalarına aykırı ise veya yasanın amacını ortadan kaldırmayı amaçlıyorsa geçersiz olacaktır. Örneğin, bir kişiyi öldürmeye yönelik bir sözleşme, piyasada tekel yaratmaya yönelik bir sözleşme veya dolandırıcılıktan kaynaklanan bir bedel geçersizdir.
2.2. Bedel ahlaki veya geçmiş olmamalıdır (consideration should not be moral or past)
Ahlaki yükümlülükler veya geçmiş eylemler bağlayıcı bir sözleşme için yeterli değildir. “Mills v. Wyman” davasında[1] davacı, önceden talep edilmeksizin davalının yetişkin oğluna bakıyordu. Davalının tazminat vaadi, yasal değerlendirmeden yoksun olduğu için uygulanamaz sayılmış ve ahlaki yükümlülüklerin tek başına geçerli bir bedel teşkil etmediği vurgulanmıştır.
2.3. Bedel yeterli olmalıdır (consideration must be adequate)
Bedelin değeri her iki taraf için de adil olmalıdır. Bedelin, sağlanan mal veya hizmetlere eşit değerde olması zorunlu değildir. Ancak yeterli olması ve yasaların gözünde ne kadar küçük olursa olsun bir değeri olması gerekir.
2.4. Bedel yanıltıcı olmamalıdır (consideration must not be illusory)
Hayali olan veya hukuk nazarında değeri olmayan bir bedel geçerli sayılmayacaktır. Yanıltıcı bedelin bir örneği, bir kişiyi ölümden geri getirmeye yönelik bir anlaşma olabilir.
2.5. Yükümlülüğün yerine getirilmesine ilişkin önceden mevcut bir yasal yükümlülüğün bulunmaması gerekir (there must not be a pre-existing legal obligation to perform the obligation)
Bir kişinin daha önceden var olan hukuki görevini yerine getirmesi geçerli bir bedel olmayacaktır. Örneğin bir polis memuru suçu önlemek için bir sözleşme yaparsa bu geçerli bir sözleşme olmaz. Bunun nedeni, polisin zaten işinin bir parçası olarak bunu yapmakla ilgili yasal bir yükümlülüğe sahip olmasıdır.
2.6. Her iki tarafta da bir bedel akışı olmalıdır (there should be a flow of consideration from both sides)
“Oscar v. Simeonidis” davasında[2], New Jersey Yüksek Mahkemesi’nin Temyiz Dairesi, bir sözleşmenin uygulanabilir olması için bir bedel akışının olması gerektiğini, yani her iki tarafın da takastan bir miktar getiri elde etmesi gerektiğini gözlemlemiştir. Bedel/Karşılık akışının olmadığı bir örnek, yalnızca bir tarafın karşılık sağladığı bir hediye olabilir. Tipik olarak, hediye vaadinin yerine getirilmemesi sözleşmenin ihlaliyle sonuçlanmaz.
- Bedel Türleri
Sözleşme hukukunda üç tür bedel olabilir; geçmiş, mevcut ve gelecek [past, present, and future]. Geçmişteki bir bedel, ahlaki bir bedelin başına yerleştirilebilir ve genellikle uygulanamaz.
Mevcut veya yürütülen bir sözleşme bedeli, bir sözleşmenin taraflarından birinin, sözleşmenin imzalandığı sırada veya buna yakın bir zamanda taahhüdünün bir kısmını yerine getirmesidir. Bunun bir örneği, bir gönderinin teslimatı için peşin ödeme yapılması olabilir.
Gelecek veya icrai bedel ise, taraflardan herhangi birinin gelecekteki bir tarihte hareket etmeye karar vermesidir. Sözleşme imzalanmıştır, ancak yükümlülüğün ifasına ilişkin bedel gelecektedir ve henüz yerine getirilmemiştir. Malların gelecekte teslim edilmesine ve teslimat sırasında karşılık gelen ödemenin yapılmasına ilişkin bir sözleşme, icrai bedel kategorisine girecektir.
- Yerine Getirmeme/İfa Etmeme
Esas eksikliği olarak da bilinen ifa etmeme (failure of consideration), bir tarafın sözleşmeden doğan yükümlülüklerinin önemli bir bölümünü yerine getirmemesi veya yerine getirmeyi reddetmesidir ki; bu da sözleşmenin amacının ve temelinin bozulmasına yol açar. Bu aynı zamanda sözleşmenin yapıldığı andan itibaren bedelin değerinin önemli ölçüde azaldığı bir durum da olabilir.
Bu, sözleşmenin ifası sırasındaki bedelin yeterli olmadığı anlamına gelir. Malın fiyatı eşi benzeri görülmemiş bir oranda düşerse veya para biriminin değeri önemli ölçüde düşerse, bu durum ifanın yapılmaması olarak değerlendirilebilir.
Peki, ifa etmemenin sonuçları neler olabilir? Kısmen veya tamamen ifa etmeme durumunda sözleşme taraflarca feshedilebilir. Taraflardan biri edimini yerine getirmişse, yardımların iadesini talep edebilir. Bazı durumlarda, ifa etmeyen tarafa, sözleşmenin yerine geçen bir tarafça ifa edilmesinin maliyeti gibi diğer adil parasal zararları da ödemesi emredilebilir.
- Mahkemenin Sözleşmenin Bedeline İlişkin Yorumu
Bedel, yasal olarak uygulanabilir herhangi bir sözleşmenin önemli bir unsurunu oluşturur. Ancak, ne yeterli bedel olarak tanımlanabilir? Burada yeterli bedelin yorumlanmasını sağlayan birkaç önemli içtihat bulunmaktadır.
2023 yılında Virginia Temyiz Mahkemesi, “CSE, Inc. – Kibby Welding, LLC”[3] davasında, şirketin acentesinin, alacaklının şirkete kredi verme niyetini gösteren kredi başvurusunu imzalaması nedeniyle, bir şirketin garantisinin yeterli bedelle desteklendiğine karar vermiştir.
Kentucky Yüksek Mahkemesi ise, “Grimes v. GHSW Enterprises LLC” davasında[4], bir iş anlaşmazlığında yeterli bedeli yorumlamış ve taraflar arasında eşit fayda ve yükümlülük paylaşımı olup olmadığının önemli olmadığına karar vermiştir. Önemli olan, bedelin sözleşmeyi desteklemek için yeterli olup olmadığıydı. Taraflardan her biri verdiği sözün karşılığında değerli bir şey alıyorsa mahkemenin müdahale etmemesi gerekir. Mahkeme heyeti ayrıca, Kentucky eyaletinde, yeterli bedelin mevcut olması durumunda karşılıklı yükümlülükler aramaya gerek olmadığını belirtmiştir.
- İstisnalar
Bazen bir sözleşme, bedel karşılığında pazarlık yapılmasa veya bedel ödenmese bile uygulanabilirdir.
6.1. Söz engeli (promissory estoppel)
Bir tarafın diğer tarafın sözüne güvenmesi ve diğer tarafın yararına veya zararına hareket etmesi durumunda, sözleşme dikkate alınmaksızın bile uygulanabilir. Bu ilke, bir tarafın diğer tarafa zarar vermesi halinde verdiği sözden caymamasını sağlayan kamu politikasına dayanmaktadır.
6.2. Zamanaşımına uğramış borçların ödenmesi (repayment of time-barred debts)
Zaman aşımına uğramış bir borcun geri ödenmesi vaadi veya kısmi geri ödeme, yeni bir bedel olmaksızın dahi icra edilebilir. Bunun nedeni, kişinin, aksi takdirde zaman aşımı nedeniyle zamanaşımına uğrayacak olan bir borcu diriltmeye söz vermesidir.
6.3. İflas nedeniyle oluşan bir borcu geri ödeme vaadi (promise to repay a debt discharged in bankruptcy)
İflas halinde silinen bir borcun geri ödenmesine ilişkin bir söz, yeni bir bedel olmaksızın bile hâlâ uygulanabilir. İflas mahkemesi borcu ibra ettikten sonra, borcun geri ödenmesine ilişkin gönüllü bir taahhüt yeni bir yasal yükümlülük doğurur ve bu vaadi uygulanabilir kılar.
6.4. Garanti veya kefalet sözleşmeleri (contracts of guarantee or surety)
Garanti veya kefalet sözleşmelerinde, garantörün vaadi, asli borcun teminatını sağladığı ve vaadi bir değer değişimi olmasa bile hukuki olarak bağlayıcı hale getirdiği için, yeni bir bedele gerek kalmaksızın uygulanabilir.
[1] <https://opencasebook.org/casebooks/3665-contracts/resources/4.3.1-mills-v-wyman-3-pick-207-1825/>.
[2] <https://caselaw.findlaw.com/court/nj-superior-court-appellate-division/1326846.html>.
[3] <https://casetext.com/case/cse-inc-v-kibby-welding-llc>.
[4] <https://law.justia.com/cases/kentucky/supreme-court/2018/2018-sc-000271-i.html>.
1966 yılında, Gence-Borçalı yöresinden göç etmiş bir ailenin çocuğu olarak Ardahan/Çıldır’da doğdu [merhume Anası (1947-10 Temmuz 2023) Erzurum/Aşkale; merhum Babası ise Ardahan/Çıldır yöresindendir]. 1984 yılında yapılan sınavda Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü kazandı. 1985 yılında Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümüne yatay geçiş yaptı ve 1988’de Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü birincilikle, Fakülteyi ise 11’inci olarak bitirdi.
1997 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nin Denver şehrinde yer alan ‘Spring International Language Center’da; 65’inci dönem müdavimi olarak 2008-2009 döneminde Milli Güvenlik Akademisi’nde (MGA) eğitim gördü ve MGA’dan dereceyle mezun oldu. MGA eğitimi esnasında ‘Sınır Aşan Sular Meselesi’, ‘Petrol Sorunu’ gibi önemli başlıklarda bilimsel çalışmalar yaptı.
Türkiye’de Yatırımların ve İstihdamın Durumu ve Mevcut Ortamın İyileştirilmesine İlişkin Öneriler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü);
Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Yaşanan Sorunlar ve Alınması Gereken Önlemler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü, Sevinç Akbulak ile birlikte);
Kayıp Yıllar: Türkiye’de 1980’li Yıllardan Bu Yana Kamu Borçlanma Politikaları ve Bankacılık Sektörüne Etkileri (Bankalar Yeminli Murakıpları Vakfı Eser Yarışması, Övgüye Değer Ödülü, Emre Kavaklı ve Ayça Tokmak ile birlikte);
Türkiye’de Sermaye Piyasası Araçları ve Halka Açık Anonim Şirketler (Sevinç Akbulak ile birlikte) ve Türkiye’de Reel ve Mali Sektör: Genel Durum, Sorunlar ve Öneriler (Sevinç Akbulak ile birlikte) başlıklı kitapları yayımlanmıştır.
Anonim Şirketlerde Kâr Dağıtımı Esasları ve Yedek Akçeler (Bilgi Toplumunda Hukuk, Ünal TEKİNALP’e Armağan, Cilt I; 2003), Anonim Şirketlerin Halka Açılması (Muğla Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Tartışma Tebliğleri Serisi II; 2004) ile Prof. Dr. Saim ÜSTÜNDAĞ’a Vefa Andacı (2020), Cilt II, Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler (2021), Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler II (2021), Sosyal Bilimlerde Güncel Gelişmeler (2021), Ticari İşletme Hukuku Fasikülü (2022), Ticari Mevzuat Notları (2022), Bilimsel Araştırmalar (2022), Hukuki İncelemeler (2023), Prof. Dr. Saim Üstündağ Adına Seçme Yazılar (2024), Hukuka Giriş (2024) başlıklı kitapların bazı bölümlerinin de yazarıdır.
1992 yılından beri Türkiye’de yayımlanan otuza yakın Dergi, Gazete ve Blog’da 2 bin 500’ü aşan Telif Makale ve Telif Yazı ile tamamı İngilizceden olmak üzere Türkçe Derleme ve Türkçe Çevirisi yayımlanmıştır.
1988 yılında intisap ettiği Sermaye Piyasası Kurulu’nda (SPK) uzman yardımcısı, uzman (yeterlik sınavı üçüncüsü), başuzman, daire başkanı ve başkanlık danışmanı; Özelleştirme İdaresi Başkanlığı GSM 1800 Lisansları Değerleme Komisyonunda üye olarak görev yapmış, ayrıca Vergi Konseyi’nin bazı alt çalışma gruplarında (Menkul Sermaye İratları ve Değer Artış Kazançları; Kayıt Dışı Ekonomi; Özkaynakların Güçlendirilmesi) yer almış olup; halen başuzman unvanıyla SPK’da çalışmaktadır.
Hayatı dosdoğru yaşamak ve çalışkanlık vazgeçilmez ilkeleridir. Ülkesi ‘Türkiye Cumhuriyeti’ her şeyin üstündedir.