Birleşik Krallık Uygulamasında ‘Tek Kişilik İşletme Sahipliği’

Giriş

Çeşitli iş/işletme yapıları yelpazesinde, tek kişilik işletme sahipliği[1] modeli (sole trader model) en basit ve en yaygın olanlardan biridir. Bu yazıda, tek kişilik işletme sahibinin kim olduğu (tescil/kayıt süreci dâhil), bu iş modelinin avantajları ve dezavantajları ile Birleşik Krallık’taki diğer iş/işletme türleri ile nasıl karşılaştırıldığı incelenecektir.

1. Tek kişilik işletme sahibi kimdir?

Tek kişilik işletme sahibi, tek kişilik işletmesi olan ve kendi başına işleten kişidir. Limited şirketlerin aksine, işletme sahibi ile işletme arasında yasal bir ayrım yoktur. Bu, tek kişilik işletme sahibinin borçları ve yükümlülükleri de dâhil olmak üzere işletmenin tüm yönlerinden kişisel olarak sorumlu olduğu anlamına gelir. Tek kişilik işletme sahibi olarak kuruluş basittir. Birleşik Krallık Gelir ve Gümrük İdaresi’ne (His Majesty Revenue and Customs-HMRC) kayıt olunmalı ve doğru mali kayıtlar tutmak ve yıllık Öz Değerlendirme vergi beyannamesi vermek gibi tek kişilik işletme sahibi olmanın yasal yükümlülüklerine uyulmalıdır.

2. Tek kişilik işletme sahibi olmanın avantajları

Tek kişilik işletme sahibi olarak faaliyet göstermenin temel faydalarından biri, işletmeyi kurmanın ve işletmenin basitliği ve düşük maliyetidir. Limited şirketlere kıyasla daha az düzenleyici yükümlülük vardır ki, bu başlatmayı ve sürdürmeyi kolaylaştırır. Tek kişilik işletme sahipleri, iş kararları ve kârları üzerinde tam kontrole sahiptir, bu da esneklik ve bağımsızlık sağlar. Ayrıca, işletme giderlerini gelire karşı talep etme gibi belirli vergi avantajlarından yararlanabilirler.

3. Tek kişilik işletme sahibi olmanın dezavantajları

Ancak, dikkate alınması gereken önemli dezavantajlar da vardır. En dikkat çekeni sınırsız sorumluluktur, yani tek kişilik işletme sahibi tüm işletme borçlarından kişisel olarak sorumludur. Bu, işletmenin finansal zorluklarla karşılaşması durumunda kişisel varlıkları riske atabilir. Ayrıca, sermaye bulmak, tek kişilik işletme sahipleri için limited şirketlere kıyasla daha zor olabilir, çünkü bunlar büyük ölçüde kişisel tasarruflara veya kredilere güvenebilirler. İşletme ayrıca tek bir bireye güvenmesi nedeniyle büyüme potansiyelinde sınırlamalarla da karşı karşıya kalabilir.

4. Gelir ve Gümrük İdaresi’ne tek kişilik işletme sahibi olarak kayıt yaptırma

Bir vergilendirme döneminde (6 Nisan – 5 Nisan) bin sterlinden fazla kazanılıyorsa, tek kişilik işletme sahibi olunduğunu kanıtlamak gerekiyorsa (örneğin Vergisiz Çocuk Bakımı talebinde bulunmak için) veya yardımlar veya devlet emekliliği için hak kazanılmasına yardımcı olmak üzere gönüllü Sınıf 2 Ulusal Sigorta katkıları yatırılmak isteniyorsa, Gelir ve Gümrük İdaresi’ne tek kişilik işletme sahibi olarak kayıt olunmalıdır. Kayıt olunmazsa ceza alınabilir.

Gelir ve Gümrük İdaresi’ne kayıt olmak basit bir işlemdir. Öncelikle, kişisel ismin kullanılmaması seçilirse, benzersiz bir işletme adı seçilmelidir. ‘Limited’, ‘Ltd’, ‘sınırlı sorumluluk ortaklığı’, ‘LLP’, ‘anonim şirket’ veya ‘plc’ gibi ifadeleri içeren, saldırgan veya başka bir şirketin ticaret unvanına benzeyen adlar kullanılamaz (işletme adının kullanılabilirliği Fikri Mülkiyet Ofisi veritabanlarından kontrol edilebilir).

Sonraki adım, Gelir ve Gümrük İdaresi’ne kendi işinizin statüsünü bildirmektir. Bu, ad, adres ve işin niteliği gibi ayrıntılar sağlanarak Gelir ve Gümrük İdaresi web sitesi üzerinden çevrimiçi olarak yapılabilir. Kayıt olunduktan sonra, vergi amaçları için Benzersiz Vergi Mükellefi Referans (UTR) numarası alınacak olup; geliri ve giderleri bildirmek için her yıl bir Öz Değerlendirme vergi beyannamesinin doldurulması gerekecektir.

Vergi beyannamesine ve finansal yönetime yardımcı olmak için, işletmenin tüm işlemlerinin kayıtlarını en başından itibaren doğru bir şekilde tutmaya başlanmalıdır.

Ayrıca, zorunlu olmamakla birlikte, finansal durumu düzenli tutmak ve kişisel fonlardan ayrı tutmak için ayrı bir işletme banka hesabı açılması önerilmektedir.

5. Diğer işletme türleri ile karşılaştırma

Tek kişilik işletme sahibi işletmelerinin aksine, limited şirketler sınırlı sorumluluk sunar ve kişisel varlıkları işletme borçlarından korur. Ancak, ticaret siciline (companies house) tescil ve yasal yükümlülüklere uyum dâhil olmak üzere daha karmaşık ve maliyetli bir yönetim gerektirirler.

Ortaklıklar da, bir diğer yaygın işletme yapısıdır ve iki veya daha fazla bireyin işletmenin sorumluluğunu paylaşmasını içerir. Paylaşılan karar alma ve kaynaklar sunarken, aynı zamanda işleri karmaşıklaştırabilen paylaşılan sorumluluk da içerirler.

6. Sıkça Sorulan Sorular

6.1. ‘Serbest meslek sahibi’ ile ‘tek kişilik işletme sahibi’ (self-employed and sole trader) arasındaki fark nedir?

“Serbest meslek sahibi”[2], kendi işini veya serbest meslek faaliyetlerini yöneten, kendi gelir ve vergi yükümlülüklerini idare eden, kendi hesabına çalışan herkesi tanımlayan geniş bir terimdir. Tek kişilik işletmeler ise, ortaklıklar ve limited şirketler gibi çeşitli işletme yapılarını içerir. Buna karşılık, “tek kişilik işletme sahibi”, işletmesini tek başına yürüten belirli bir tür serbest meslek sahibi bireydir. Tek kişilik işletmeler, borçlar ve yükümlülükler dâhil olmak üzere tüm işletme yönlerinden kişisel olarak sorumludur ve vergi amaçları için Gelir ve Gümrük İdaresi’ne kayıt yaptırmaları gerekir, ancak ticaret siciline kayıt yaptırmaları gerekmez. Özünde, tüm tek kişilik işletmeler serbest meslek sahibi olsa da, tüm serbest meslek sahibi bireyler farklı işletme yapıları seçebilecekleri için tek kişilik işletme sahibi değildir.

6.2. Ticaret siciline tek kişilik işletme sahibi olarak kayıt yaptırılması gerekiyor mu?

Tek kişilik işletme sahibi olarak ticaret siciline kayıt olunmasına gerek yoktur. Sadece sınırlı sorumluluk ortaklığı veya şirket kuruluyorsa kayıt olunması gerekir.

Sonuç

Birleşik Krallık’ta tek kişilik işletme sahibi olmak, özellikle bağımsızlık ve sadelik arayanlar için bir işletmeyi başlatmak ve yönetmek için basit ve esnek bir yol sağlar. Ancak, özellikle kişisel sorumluluk konusunda önemli riskler taşır.

[1] Çevirenin Notu: Türk hukukunda ‘tek kişilik işletme’ terimi yerine ‘ticari işletme’ kavramı kullanılmakta olup; ticari işletme 13 Ocak 2011 tarihli ve 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu’nun (RG 14.02.2011/27846) 11’inci maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre; ticari işletme, esnaf işletmesi için öngörülen sınırı aşan düzeyde gelir sağlamayı hedef tutan faaliyetlerin devamlı ve bağımsız şekilde yürütüldüğü işletmedir. Ticari işletme ile esnaf işletmesi arasındaki sınır, Cumhurbaşkanı kararıyla belirlenir. Ticari işletme, içerdiği malvarlığı unsurlarının devri için zorunlu tasarruf işlemlerinin ayrı ayrı yapılmasına gerek olmaksızın bir bütün hâlinde devredilebilir ve diğer hukuki işlemlere konu olabilir. Aksi öngörülmemişse, devir sözleşmesinin duran malvarlığını, işletme değerini, kiracılık hakkını, ticaret unvanı ile diğer fikrî mülkiyet haklarını ve sürekli olarak işletmeye özgülenen malvarlığı unsurlarını içerdiği kabul olunur. Bu devir sözleşmesiyle ticari işletmeyi bir bütün hâlinde konu alan diğer sözleşmeler yazılı olarak yapılır, ticaret siciline tescil ve ilan edilir. Bu minvalde ticari işletmenin unsurları aşağıda belirtilmiştir: (i) Gelir elde etmeyi hedef tutmalıdır. (ii) Ticari işletme bağımsızdır. Bu durumda şubeler iç ilişkide bağımlı olduklarından ticari işletme sayılmayacaktır. (iii) İşletmenin faaliyetlerinin devamlı olması gerekmektedir. (iv) İşletmenin yürüttüğü faaliyetin esnaf sınırını aşması gerekmektedir. [Bu konuda ayrıntılı bilgi için lütfen bkz. “Yavuz Akbulak, Türk hukukunda ‘Tacir ve esnaf’ ayrımı, Vergi Algı, 18.03.2024, <https://vergialgi.com/turk-hukukunda-tacir-ve-esnaf-ayrimi>”]

[2] Çevirenin Notu: Türk hukukunda serbest meslek faaliyeti ve serbest meslek erbabı kavramları 31 Aralık 1960 tarihli ve 193 sayılı Gelir Vergisi Kanunu’nun (GVK; RG 06.01.1961/10700) 65 ve sonraki maddelerinde tanzim edilmiştir. Buna göre serbest meslek faaliyeti; sermayeden ziyade şahsi mesaiye ilmi veya mesleki bilgiye veya ihtisasa dayanan ve ticari mahiyette olmayan işlerin işverene tabi olmaksızın şahsi sorumluluk altında kendi nam ve hesabına yapılmasıdır (GVK, madde 65/2). Serbest meslek faaliyetini mutat meslek halinde ifa edenler, serbest meslek erbabıdır. Serbest meslek faaliyetinin yanında meslekten başka bir iş veya görev ile devamlı olarak uğraşılması bu vasfı değiştirmez. Bu maddenin uygulanmasında:

  1. Gümrük Komisyoncuları, bilumum borsa ajan ve acenteleri, noterler, noterlik görevini ifa ile mükellef olanlar;
  2. Bizzat serbest, meslek erbabı tarifine girmemekle beraber serbest meslek erbabını bir araya getirerek teşkilat kurmak veya bunlara sermaye temin etmek suretiyle veya sair suretlerle serbest meslek kazancından hisse alanlar.
  3. Serbest meslek faaliyetinde bulunan kolektif ve adi şirketlerde ortaklar, adi komandit şirketlerde komanditeler;
  4. Dava vekilleri, müşavirler, kurumlar ve tüccarlarla serbest meslek erbabının ticarî ve meslekî işlerini takip edenler ve konser veren müzik sanatçıları;
  5. Vergi Usul Kanununun 155 inci maddesinde belirtilen şartlardan en az ikisini taşıyan ebe, sünnetçi, sağlık memuru, arzuhalci, rehber gibi mesleki faaliyette bulunanlar (Şartlardan en az ikisini taşımayanlar ile köylerde veya son nüfus sayımına göre belediye içi nüfusu 5.000’i aşmayan yerlerde faaliyette bulunanların bu faaliyetlerine ilişkin kazançları gelir vergisinden muaftır);
  6. 5510 sayılı Kanunun ek 10 uncu maddesi uyarınca anılan Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (b) bendi kapsamında; sigortalı sayılan hekimler ile tıpta uzmanlık mevzuatına göre uzman olan kişiler;

Bu işleri dolayısıyla serbest meslek erbabı sayılırlar.

1966 yılında, Gence-Borçalı yöresinden göç etmiş bir ailenin çocuğu olarak Ardahan/Çıldır’da doğdu [merhume Anası (1947-10 Temmuz 2023) Erzurum/Aşkale; merhum Babası ise Ardahan/Çıldır yöresindendir]. 1984 yılında yapılan sınavda Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü kazandı. 1985 yılında Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümüne yatay geçiş yaptı ve 1988’de Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü birincilikle, Fakülteyi ise 11’inci olarak bitirdi.
1997 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nin Denver şehrinde yer alan ‘Spring International Language Center’da; 65’inci dönem müdavimi olarak 2008-2009 döneminde Milli Güvenlik Akademisi’nde (MGA) eğitim gördü ve MGA’dan dereceyle mezun oldu. MGA eğitimi esnasında ‘Sınır Aşan Sular Meselesi’, ‘Petrol Sorunu’ gibi önemli başlıklarda bilimsel çalışmalar yaptı.
Türkiye’de Yatırımların ve İstihdamın Durumu ve Mevcut Ortamın İyileştirilmesine İlişkin Öneriler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü);
Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Yaşanan Sorunlar ve Alınması Gereken Önlemler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü, Sevinç Akbulak ile birlikte);
Kayıp Yıllar: Türkiye’de 1980’li Yıllardan Bu Yana Kamu Borçlanma Politikaları ve Bankacılık Sektörüne Etkileri (Bankalar Yeminli Murakıpları Vakfı Eser Yarışması, Övgüye Değer Ödülü, Emre Kavaklı ve Ayça Tokmak ile birlikte);
Türkiye’de Sermaye Piyasası Araçları ve Halka Açık Anonim Şirketler (Sevinç Akbulak ile birlikte) ve Türkiye’de Reel ve Mali Sektör: Genel Durum, Sorunlar ve Öneriler (Sevinç Akbulak ile birlikte) başlıklı kitapları yayımlanmıştır.
Anonim Şirketlerde Kâr Dağıtımı Esasları ve Yedek Akçeler (Bilgi Toplumunda Hukuk, Ünal TEKİNALP’e Armağan, Cilt I; 2003), Anonim Şirketlerin Halka Açılması (Muğla Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Tartışma Tebliğleri Serisi II; 2004) ile Prof. Dr. Saim ÜSTÜNDAĞ’a Vefa Andacı (2020), Cilt II, Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler (2021), Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler II (2021), Sosyal Bilimlerde Güncel Gelişmeler (2021), Ticari İşletme Hukuku Fasikülü (2022), Ticari Mevzuat Notları (2022), Bilimsel Araştırmalar (2022), Hukuki İncelemeler (2023), Prof. Dr. Saim Üstündağ Adına Seçme Yazılar (2024), Hukuka Giriş (2024) başlıklı kitapların bazı bölümlerinin de yazarıdır.
1992 yılından beri Türkiye’de yayımlanan otuza yakın Dergi, Gazete ve Blog’da 2 bin 500’ü aşan Telif Makale ve Telif Yazı ile tamamı İngilizceden olmak üzere Türkçe Derleme ve Türkçe Çevirisi yayımlanmıştır.
1988 yılında intisap ettiği Sermaye Piyasası Kurulu’nda (SPK) uzman yardımcısı, uzman (yeterlik sınavı üçüncüsü), başuzman, daire başkanı ve başkanlık danışmanı; Özelleştirme İdaresi Başkanlığı GSM 1800 Lisansları Değerleme Komisyonunda üye olarak görev yapmış, ayrıca Vergi Konseyi’nin bazı alt çalışma gruplarında (Menkul Sermaye İratları ve Değer Artış Kazançları; Kayıt Dışı Ekonomi; Özkaynakların Güçlendirilmesi) yer almış olup; halen başuzman unvanıyla SPK’da çalışmaktadır.
Hayatı dosdoğru yaşamak ve çalışkanlık vazgeçilmez ilkeleridir. Ülkesi ‘Türkiye Cumhuriyeti’ her şeyin üstündedir.