Giriş
Onlarca yıldır, hukuk bilimi küresel iş dünyasının ulusal sınırlar boyunca yasal parçalanma zorluğuyla nasıl başa çıktığına odaklanmıştır. Ne var ki, Devletler, yasal normlardaki ve ticaret geleneklerindeki farklılıkların kâra engel teşkil ettiğini yavaş yavaş anladılar.
Uluslararası Ticaret Mahkemeleri [International Commercial Courts], yumuşak uluslararası hukuk ilkelerini içtihatlarına sistematik olarak entegre ederek tacir hukukunun[1] [lex mercatoria] modern bir yinelemesini ilerletmek için temel platformlar olarak ortaya çıkmıştır. Bu tacir hukuku, Uluslararası Ticaret Mahkemeleri tarafından dünya çapında tutarlı bir şekilde uygulanan ulusötesi bağlayıcı olmayan standartları [Birleşmiş Milletler Uluslararası Ticaret Hukuku Komisyonu [United Nations Commission on International Trade Law-UNCITRAL] tarafından geliştirilenler dâhil] kapsar. Sonuç olarak, tacir hukukunun uyuşmazlık çözüm mekanizmalarının uzmanlığı ve desteğiyle bir rönesans yaşadığı iddia edilebilir.
Bu yazıda, Uluslararası Ticaret Mahkemelerinin sınır ötesi ticari anlaşmazlıkları karara bağlamak ve farklı yargı bölgelerinde uluslararası ticaret hukukunu etkin bir şekilde uyumlu hale getirmek için tasarlanmış uzmanlaşmış yerel mahkemeler olarak nasıl ortaya çıktığı incelenmektedir. Uyum, ulusötesi standartların uygulanmasıyla sağlanır. Bu yazıda, Daimi Uluslararası Ticaret Mahkemeleri Forumu[2] [Standing International Forum of Commercial Courts] gibi işbirlikçi girişimlerin, Uluslararası Ticaret Mahkemelerinin dava yönetimini, tek tip uygulamaları besleyebilecek bir ağ oluşturmak için yönlendirmede etkili olduğu sonucuna varılmaktadır.
- Uluslararası Ticaret Mahkemeleri: Reforma Doğru İlerleyiş
Uluslararası Ticaret Mahkemeleri, sınır ötesi ticari anlaşmazlıkları karara bağlamak için kurulmuş, Singapur, Dubai ve Katar’da önemli örnekleri bulunan uzmanlaşmış yerel mahkemelerdir. Bu tür mahkemeler, geleneksel yargı uygulamaları ile tahkim odaklı anlaşmazlık çözüm mekanizmalarının kesiştiği noktada yer alır. Bir yandan, Uluslararası Ticaret Mahkemeleri, yargısal yapı ve taraflar arasındaki kurumsal güç eşitliği gibi sıradan bir yerel mahkemenin karakteristik unsurlarını korur. Öte yandan da, bu kurumlar küresel konumlarını yükselten rafine bir dizi örgütsel özellik ile çalışır. Model hukuk sistemi olarak İngiliz gelenek hukukuna güvenirler, uluslararası alanda tanınmış yargıçlardan oluşan kurullara sahiptirler ve Londra ve New York’takilere benzer ulusötesi yasaları uygularlar.
Uluslararası Ticaret Mahkemeleri bu özellikleri bir araya getirerek, yerel hukuk sistemleri ile küresel ticaret arasında köprü görevi görerek, yumuşak uluslararası hukuk standartlarının tutarlı bir şekilde uygulanmasını destekleyen tutarlı bir hukuki ortam yaratır. Bu rol, Uluslararası Ticaret Mahkemelerinin tahkim anlaşmalarının tanınması ve sınır ötesi iflas işlemlerinin yönetimi gibi alanlarda kademeli olarak uyguladığı kurallarda örneklendirilir. Bu bağlamda, Uluslararası Ticaret Mahkemelerinin Birleşmiş Milletler Uluslararası Ticaret Hukuku Komisyonu Model Yasası’nı uygulaması, sınır ötesi anlaşmazlıkları çözmek için birleşik ve güvenilir bir çerçeve oluşturur. Bu yaklaşım, hem yargısal tahkimin gerektirdiği hukuki belirsizliği hem de çözülmüş konuların tekrar dava konusu olma riskini azaltma hedefine dayanmaktadır.
- Açık Uçlu Uyumlaştırma Süreci
Uluslararası Ticaret Mahkemeleri, uyuşmazlık çözümünde küresel birleşmeye öncülük ederek, tacir hukukunun bağımsız bir hukuk sistemi olduğu konusundaki tartışmaları yeniden alevlendirmiştir. Uluslararası Ticaret Mahkemelerinin içtihatları bu görüşü desteklemektedir. Bu bağlamda önemli bir dava, Singapur Uluslararası Ticaret Mahkemesi’nin [Singapore International Commercial Court] Endonezyalı bir havayolu borçlusunun Birleşmiş Milletler Uluslararası Ticaret Hukuku Komisyonu Sınır Ötesi Model İflas Yasası[3] [“Model Yasa” (United Nations Commission on International Trade Law Model Law on Cross-Border Insolvency)] uyarınca Singapur’da ‘ödemelerin askıya alınması’ yargılamasını tanıdığı bildirilen ilk karar olan “Re PT Garuda Indonesia (Persero) Tbk [2024] SGHC(I)” davasıdır[4]. Bu çığır açan kararda, Baş Yargıç Sontchi, heyetin bir üyesi olarak, yabancı yeniden yapılandırma planlarının ve talimatlarının tanınmasını sağlayan bağımsız bir uluslararası uygulamalar külliyatının teşvik edilmesinin önemini vurgulamaktadır. Sontchi, bu konuda, anılan Model İflas Yasası’nın, yalnızca yargı bölgeleri arasındaki işbirliğini ve koordinasyonu sağlamakla kalmayıp aktif olarak teşvik eden bir usul çerçevesi aracılığıyla değiştirilmiş evrenselcilik ilkesine etki verdiğini vurgulamaktadır. Bu açıklama, Singapur Uluslararası Ticaret Mahkemesi’nin sınır ötesi yeniden yapılandırma uygulamalarını uyumlu hale getirmek için pragmatik, ilke odaklı yaklaşımlara yönelik daha geniş savunuculuğuyla örtüşmektedir.
Ayrıca, Dubai Uluslararası Finans Temyiz Mahkemesi yakın zamanda, Uluslararası Ticari Tahkime İlişkin Birleşmiş Milletler Uluslararası Ticaret Hukuku Komisyonu Model Yasası’ndan (Nihan v Nicholas Niaz [2024] DIFC CA 012[5]) yararlanarak, hakem kararının infazında tahkime elverişlilik ile kamu politikası arasındaki ayrımı açıklığa kavuşturmuştur. Bu çabalar, benzer bir davada, yumuşak uluslararası hukuk araçlarının ‘tahkim kararlarına yönelik infaz yanlısı bir politikayı yansıtan dar tanımlanmış yargısal müdahale gerekçeleri sağladığını’ {(B v C [2024] QIC (F) 20[6]} savunan Katar Finans Merkezi Sivil ve Ticaret Mahkemesi tarafından da yansıtılmıştır. Bu mahkemeler tarafından ulusötesi standartların uygulanması, tacir hukukunu dinamik, kendi kendini idame ettiren bir yasal çerçeve olarak güçlendirirken, uyuşmazlık çözüm uygulamalarını küresel olarak uyumlu hale getirme isteklerini göstermektedir.
Daimi Uluslararası Ticaret Mahkemeleri Forumu gibi işbirlikçi girişimler de Uluslararası Ticaret Mahkemelerinin karar alma sürecini şekillendirir. Ünlü ticari mahkemelerden oluşan bir topluluk tarafından yönetilen bu son derece entegre ağ, yargı bölgeleri arasındaki perspektiflerin çapraz tozlaşmasını teşvik eder. Çığır açan “Hai Jiao 1306 Limited v Yaw Chee Siew and other suits [2020] SGHC(I) 03” davası, kanıt ölçeği ve dâhil olan tarafların sayısı açısından ‘yüksek hacimli’ davalara göre uyarlanmış dava yönetimi yenilikleri için temel bir referans noktası işlevi görmektedir. Bu davada, otuz yediden fazla ara karar başvurusu yapılmıştır. Yine de Singapur Uluslararası Ticaret Mahkemesi, örneğin başvuruların bildirimi için nihai tarihler ve sözlü sunumların uzunluğunu kontrol altında tutmak için zaman bankaları[7] [time bank] belirleyerek, proaktif, yargıç liderliğindeki bir yol haritası vasıtasıyla prosedürel zaman çizelgelerini uygulamıştır. Bu metodoloji, Uluslararası Ticaret Mahkemelerinin uluslararası ticari uyuşmazlıklarda etkili ve verimli tahkim mekanizmalarına olan bağlılığını gösteren, Daimi Uluslararası Ticaret Mahkemeleri Forumu’nun ‘Dava Yönetiminde En İyi Uygulama Varsayımları’nda[8] [Presumptions of Best Practice in Case Management] özetlenen ilkeleri yansıtmaktadır.
Bu temeller üzerine inşa edilen Uluslararası Ticaret Mahkemeleri, Baş Yargıç Allsop’un yargı sistemi içinde ‘bir sorun çözme kültürü’[9] [a culture of problem-solving] olarak adlandırdığı şeyi teşvik ederken, uluslararası yönergeleri ve model yasaları desteklemede artan bir normatif etki uygulamaya hazırdır. Bu, uygulamada, mahkemelerin prosedürlerini -dilekçeleri basitleştirmek, erken uzlaşma görüşmelerini teşvik etmek veya duruşmaları kolaylaştırmak için teknoloji kullanmak gibi- her özel davada adaletin çıkarlarına daha iyi hizmet edecek şekilde uyarlayabileceği anlamına gelir. Genel amaç, davaları sistem üzerinden işlemek yerine, tarafların karşılaştığı gerçek sorunları ele alan sonuçlara odaklanarak anlaşmazlıkları etkili ve adil bir şekilde çözmektir.
Sonuç
Bu yazıda, yumuşak hukuk araçlarının yargısal uygulama yoluyla yetkili bir güç kazandığı sınır ötesi ticari davalar bağlamında hukuk muhakemeleri kurallarının uyumlaştırılmasını ilerletmek için kurumsal bir araç olarak Uluslararası Ticaret Mahkemeleri ele alınmıştır.
Yukarıda da açıklandığı gibi, ulusötesi tahkim deneyimi daha fazla uyum sağlamak için iki ders verir. Birincisi, ulusötesi, geleneklere açık ve uluslararası ticari konuların pratik bakış açılarına göre uyarlanmış olarak, mevcut Uluslararası Ticaret Mahkemeleri içtihat hukuku havuzu ulusötesi uyuşmazlıkların yönetiminde usule ilişkin yakınsamayı etkili bir şekilde teşvik eder. İkincisi ise, mahkemeler arası yeniden canlandırılmış bir iletişim, uluslararası ticari uyuşmazlık çözüm çerçevesi içinde düzen ve öngörülebilirlik getirme çabası olarak tacir hukuku davasını da destekler. Baş Yargıç Ramesh’in sözleriyle[10]; “[]hukuk, bireylerin gölgesinde hareket ettiği ve müzakere ettiği bir yapıdır. […] İstikrarlı bir tacir hukuku olmadan, gölge soluk olacak ve ayırt edilmesi zor olacaktır”.
[1]Çevirenin Notu: “Lex mercatoria”, Ortaçağ’da, tacirler tarafından Avrupa’da, Afrika’da ve Küçük Asya’da kendi aralarında çıkan uyuşmazlıkları çözmek üzere geliştirilmiş bir hukuk sistemidir (Avrupa’daki tacirler tarafından kullanılan ticaret hukuku dalıdır). Kısaca, Ortaçağ Avrupa’sında devletin yardımı olmaksızın ticareti desteklemek için tacir toplulukları arasında geliştirilen geleneksel kuralları ve prosedürleri ifade eder; ancak bu sistem evrimi boyunca birçok isme de sahip olmuştur. {Bu konuda bkz. “Yavuz Akbulak [Türkçeye çeviren], Uluslararası Ticaret Tahkiminde Geçmişten Günümüze Ticaret Hukukunun Ulus Ötesi Evriminin İzlenmesi, Legal Blog, 22 Ağustos 2024, <https://legal.com.tr/blog/ekonomi/uluslararasi-ticaret-tahkiminde-gecmisten-gunumuze-ticaret-hukukunun-ulus-otesi-evriminin-izlenmesi/>”}.
[2]<https://sifocc.org/about-us/work-of-sifocc/>.
[3]<https://uncitral.un.org/en/texts/insolvency/modellaw/cross-border_insolvency>[metne çeviren tarafından iliştirilmiştir].
[4]<https://www.elitigation.sg/gd/sic/2024_SGHCI_1>.
[5]<https://www.difccourts.ae/rules-decisions/judgments-orders/court-appeal/nihan-v-1-nicholas-2-niaz-2024-difc-ca-012>.
[6]<https://www.qicdrc.gov.qa/judgments/ctfic00752023>.
[7]Çevirenin Notu: Zaman bankacılığı, insanların para yerine saatlik zaman kredileri karşılığında hizmet alışverişinde bulundukları, emeğe-zamana dayalı bir takas sistemidir. Bu sistem, komşular arasında alınıp satılabilen para gibi bir para birimidir. Bu durumda, para birimi bir saat zamandır. Bir saatlik yardım bir kredi kazandırır. Kısacası, zaman bankacılığı, değişim aracı olarak para yerine zaman birimleri kullanılan ve alternatif bir ekonomik sistem örneği olarak değerlendirilebilecek bir karşılıklı hizmet değişimi modelidir. Zaman bankacılığı modelini uygulayan cemiyetlere de Zaman Bankası denir.
[8]<https://sifocc.org/sifocc_documents/sifocc-presumptions-of-best-practice-in-case-management-2020/>.
[9]<https://sifocc.org/sifocc_documents/__trashed/>.
[10]<https://www.judiciary.gov.sg/docs/default-source/sicc-docs/news-and-articles/international-commercial-courts-unicorns_23108490-e290-422f-9da8-1e0d1e59ace5.pdf>.
Yavuz Akbulak
1966 yılında, Gence-Borçalı yöresinden göç etmiş bir ailenin çocuğu olarak Ardahan/Çıldır’da doğdu. 1984 yılında yapılan sınavda Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü kazandı. 1985 yılında Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümüne yatay geçiş yaptı ve 1988’de Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü birincilikle, Fakülteyi ise 11’inci olarak bitirdi.
1997 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nin Denver şehrinde yer alan ‘Spring International Language Center’da; 65’inci dönem müdavimi olarak 2008-2009 döneminde Milli Güvenlik Akademisi’nde (MGA) eğitim gördü ve MGA’dan dereceyle mezun oldu. MGA eğitimi esnasında ‘Sınır Aşan Sular Meselesi’, ‘Petrol Sorunu’ gibi önemli başlıklarda bilimsel çalışmalar yaptı.
• Türkiye’de Yatırımların ve İstihdamın Durumu ve Mevcut Ortamın İyileştirilmesine İlişkin Öneriler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü);
• Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Yaşanan Sorunlar ve Alınması Gereken Önlemler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü, Sevinç Akbulak ile birlikte);
• Kayıp Yıllar: Türkiye’de 1980’li Yıllardan Bu Yana Kamu Borçlanma Politikaları ve Bankacılık Sektörüne Etkileri (Bankalar Yeminli Murakıpları Vakfı Eser Yarışması, Övgüye Değer Ödülü, Emre Kavaklı ve Ayça Tokmak ile birlikte),
• Türkiye’de Sermaye Piyasası Araçları ve Halka Açık Anonim Şirketler (Sevinç Akbulak ile birlikte) ve
• Türkiye’de Reel ve Mali Sektör: Genel Durum, Sorunlar ve Öneriler (Sevinç Akbulak ile birlikte)
başlıklı kitapları yayımlanmıştır.
• Anonim Şirketlerde Kâr Dağıtımı Esasları ve Yedek Akçeler (Bilgi Toplumunda Hukuk, Ünal TEKİNALP’e Armağan, Cilt I; 2003),
• Anonim Şirketlerin Halka Açılması (Muğla Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Tartışma Tebliğleri Serisi II; 2004)
ile
• Prof. Dr. Saim ÜSTÜNDAĞ’a Vefa Andacı (2020), Cilt II;
• Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler (2021);
• Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler II (2021);
• Sosyal Bilimlerde Güncel Gelişmeler (2021);
• Ticari İşletme Hukuku Fasikülü (2022);
• Ticari Mevzuat Notları (2022);
• Bilimsel Araştırmalar (2022);
• Hukuki İncelemeler (2023);
• Prof. Dr. Saim Üstündağ Adına Seçme Yazılar (2024);
• Hukuka Giriş (2024);
• İşletme, Pazarlama ve Hukuk Yazıları (2024),
• İnterdisipliner Çalışmalar (e-Kitap, 2025)
başlıklı kitapların bazı bölümlerinin de yazarıdır.
1992 yılından beri Türkiye’de yayımlanan otuza yakın Dergi, Gazete ve Blog’da 3 bini aşkın Telif Makale ve Telif Yazı ile tamamı İngilizceden olmak üzere Türkçe Derleme ve Türkçe Çevirisi yayımlanmıştır.
1988 yılında intisap ettiği Sermaye Piyasası Kurulu’nda (SPK) uzman yardımcısı, uzman (yeterlik sınavı üçüncüsü), başuzman, daire başkanı ve başkanlık danışmanı; Özelleştirme İdaresi Başkanlığı GSM 1800 Lisansları Değerleme Komisyonunda üye olarak görev yapmış, ayrıca Vergi Konseyi’nin bazı alt çalışma gruplarında (Menkul Sermaye İratları ve Değer Artış Kazançları; Kayıt Dışı Ekonomi; Özkaynakların Güçlendirilmesi) yer almış olup; halen başuzman unvanıyla SPK’da çalışmaktadır.
Hayatı dosdoğru yaşamak ve çalışkanlık vazgeçilmez ilkeleridir. Ülkesi ‘Türkiye Cumhuriyeti’ her şeyin üstündedir.