Üstünlük hükmü/maddesi[1] (Supremacy Clause), Amerika Birleşik Devletleri (ABD) tarihi boyunca önemli bir rol oynamıştır. Başlangıçta oldukça tartışmalı olmasına rağmen, yerleşik bir anlam ve kapsamla Anayasa hukukunun temel ilkesi haline gelmiştir.
1. Üstünlük Maddesinin Tanımı
“Black’s Law Dictionary”ye göre, Amerika Birleşik Devletleri Anayasası’nın VI. Maddesinin[2] ikinci fıkrasında (bazen “Fıkra 2” olarak da adlandırılır) bulunan Üstünlük Maddesi, “[ABD] Anayasası, Anayasanın ilerletilmesi için yapılan tüm yasalar ve Amerika Birleşik Devletleri’nin yetkisi altında yapılan tüm anlaşmalar ‘ülkenin en yüksek yasasıdır’” ifadesini kullanır ve eyalet yasalarında veya eyalet anayasalarında bulunan çelişkili hükümlerin yerini alır.
Modern üstünlük/öncelik doktrinine[3] göre, Yüksek Mahkeme, belirli bir federal yasanın eyalet yasasına göre öncelik kazandığı zamanı belirlemek için öncelikle ABD Kongresi’nin amacına bakar.
2. Üstünlük Maddesinin Yorumlanması
ABD Yüksek Mahkemesi, önceliğin iki genel kategorisini belirlemiştir.
2.1. Açık öncelik
Açık öncelik (express preemption), federal bir yasa veya yönetmelik, eyalet yasasını açıkça önceleyen bir dil içerdiğinde meydana gelir. Örneğin, Çalışan Emeklilik Gelir Güvenliği Yasası (Employee Retirement Income Security Act-ERISA), düzenlenmiş fayda planlarıyla “ilişkili” olan tüm eyalet yasalarını önceleyen bir madde içerir. Yüksek Mahkeme, bu maddeyi ERISA planlarıyla “bağlantısı” veya “atfı” olan eyalet yasalarını önceleyen bir madde olarak yorumlamıştır[4].
2.2. Zımni öncelik
2.2.1. Genel olarak
Zımni öncelik (implied preemption), Kongre’nin bir federal yasanın eyalet yasasını öncelemesi yönündeki niyetinin açıkça belirtilmemiş olsa bile, federal yasanın yapısı ve amacında örtük olarak bulunabilmesi durumunda ortaya çıkar.
2.2.2. Zımni önalım türleri
Zımni öncelik te kendi içinde ikiye ayrılır: (i) Alan önceliği (field preemption), federal yasaların eyaletlerin aynı genel konuyu düzenlemesini engellemesi durumunda ortaya çıkar. (ii) Çatışma önceliği (conflict preemption), bir eyalet yasasının federal yasanın amaçlarına engel oluşturması veya hem eyalet hem de federal yasalara uymanın imkânsız olması durumunda ortaya çıkar.
2.3. Kongre’nin niyeti [Congressional intent]
Yüksek Mahkeme, Üstünlük Maddesi’ni yorumlarken, kendi öncelik hukukunun “temel taşlarından” birinin “Kongre’nin amacının her öncelik davasında nihai ölçüt olması” olduğunu ileri sürmüştür[5].
2.4. Kanuni yorumlama [statutory interpretation]
Öncelik davaları genellikle Kongre’nin niyetine odaklandığından, bu davalarda dava açmak Anayasal analizden ziyade çoğunlukla yasal yorumlama meselesi haline gelir[6]. Üstünlük Maddesi’nin federal üstünlük ilkesi iyice yerleşmiştir ve davacılar genellikle bunun anlamını veya kapsamını tartışmazlar. Bu nedenle, yasal yorumlama içeren Üstünlük Maddesi davalarında, araştırmacılar her türlü yasal davada ortak olan konulara bakmalıdır.
2.5. Üstünlük Maddesi ve federalizm
Üstünlük Maddesi’nin kapsamı genellikle tartışma konusu olmadığından, federalizm konusundaki anlaşmazlıklar genellikle Anayasa’nın diğer yönlerini içerir -On Dördüncü Değişiklik, Ticaret Maddesi ve Harcama Maddesi.
2.6. Önceliğe karşı karine
1930’larda ve 1940’larda federal hükümetin yetkileri genişlediğinde, Yüksek Mahkeme, Üstünlük Maddesi davalarında, “Kongre’nin açık ve belirgin amacı olmadığı sürece”, federal yasanın eyalet yasasını öncelediğini tespit etmeyi zorlaştıran bir “önceliğe karşı karine” (presumption against preemption) uygulamıştır. Ancak, daha yakın zamanda, Mahkeme önceliği tutarsız bir şekilde tatbik etmiştir.
3. Federal Yasa’nın Eyalet ve Yerel Yasa’yı Geçersiz Kılabileceği Alanlar
Federal düzenlemeler, belirli alanları düzenlerken eyalet ve yerel yasaların önüne geçebilir veya kısmen geçebilir. Bunlar şunları içerir:
Belediye iflasları (municipal bankruptcy),
Patentler, ticari markalar (patents, trademarks),
Telif hakkı koruması (copyright protection),
Yerel yönetim işverenleri için iş ve istihdam yasaları (labor and employment laws for local government employers),
Grup evleri (group homes),
Göçmenlik hukukunun görünümü (aspects of immigration law),
Eyaletler arası ticaret (interstate commerce) ve
Boru hattı güvenliği (pipeline safety).
Tıpkı federal yasaların çelişen eyalet ve yerel yasalara göre önceliği olduğu gibi, eyalet yasaları da çelişen yerel yasalara göre önceliği olabilir. Uygulama eyaletten eyalete değişir. Bazı eyaletler, acil durum kararnameleri, çevre yönetmelikleri, kırma yönetmelikleri, kiralamalar ve çalışan hastalık izni (emergency orders, environmental ordinances, fracking ordinances, rentals, and employee sick leave) gibi alanlarda şehirleri ve ilçeleri önceleyebilir.
4. Soru & Cevap
Üstünlük Maddesi’nin öncelik doktrini ne zaman uygulanır? Öncelik doktrini, federal ve eyalet yasaları çatıştığında geçerlidir[7]. Federal yasanın, çatışan eyalet ve yerel yasalara üstün geldiği bir hiyerarşi yaratır.
Üstünlük Maddesi federal düzenlemelere uygulanır mı? Evet. Federal Anayasa, Kongre tarafından çıkarılan tüzükler ve federal kurumlar tarafından çıkarılan yönetmelikler, çelişen eyalet ve yerel anayasaları, tüzükleri ve yönetmelikleri geçersiz kılabilir.
Üstünlük Maddesi herhangi bir federal hakkın kaynağı mıdır? Hayır. Yüksek Mahkeme, Üstünlük Maddesi’nin “herhangi bir federal hakkın kaynağı olmadığını” ileri sürmüştür. Bunun yerine, “eyalet yasalarıyla çeliştikleri her durumda federal haklara öncelik vererek onları ‘güvence altına alır.’”
[1]<https://constitution.congress.gov/browse/essay/artVI-C2-1/ALDE_00013395/>.
[2]<https://constitution.congress.gov/constitution/article-6/>.
[3]<https://constitution.congress.gov/browse/essay/artVI-C2-3-4/ALDE_00013402/>.
[4]<https://crsreports.congress.gov/product/pdf/R/R45825>.
[5]<https://case.law/caselaw/?reporter=us&volume=555&case=0555-01>.
[6]<https://constitution.congress.gov/browse/essay/artVI-C2-3-4/ALDE_00013402/#:~:text=Preemption%20cases%20are%20primarily%20exercises%20in%20statutory%20interpretation%E2%80%94not%20constitutional%20analysis.%20Generally%2C%20litigants%20do%20not%20dispute%20the%20Supremacy%20Clause%E2%80%99s%20meaning%20or%20advance%20conflicting%20theories%20on%20its%20scope.%20The%20basic%20principle%20enshrined%20in%20the%20Clause%E2%80%94federal%20supremacy%E2%80%94is%20now%20well%2Dsettled.>.
[7]<https://tile.loc.gov/storage-services/service/ll/usrep/usrep493/usrep493103/usrep493103.pdf>.
1966 yılında, Gence-Borçalı yöresinden göç etmiş bir ailenin çocuğu olarak Ardahan/Çıldır’da doğdu [merhume Anası (1947-10 Temmuz 2023) Erzurum/Aşkale; merhum Babası ise Ardahan/Çıldır yöresindendir]. 1984 yılında yapılan sınavda Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü kazandı. 1985 yılında Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümüne yatay geçiş yaptı ve 1988’de Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü birincilikle, Fakülteyi ise 11’inci olarak bitirdi.
1997 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nin Denver şehrinde yer alan ‘Spring International Language Center’da; 65’inci dönem müdavimi olarak 2008-2009 döneminde Milli Güvenlik Akademisi’nde (MGA) eğitim gördü ve MGA’dan dereceyle mezun oldu. MGA eğitimi esnasında ‘Sınır Aşan Sular Meselesi’, ‘Petrol Sorunu’ gibi önemli başlıklarda bilimsel çalışmalar yaptı.
Türkiye’de Yatırımların ve İstihdamın Durumu ve Mevcut Ortamın İyileştirilmesine İlişkin Öneriler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü);
Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Yaşanan Sorunlar ve Alınması Gereken Önlemler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü, Sevinç Akbulak ile birlikte);
Kayıp Yıllar: Türkiye’de 1980’li Yıllardan Bu Yana Kamu Borçlanma Politikaları ve Bankacılık Sektörüne Etkileri (Bankalar Yeminli Murakıpları Vakfı Eser Yarışması, Övgüye Değer Ödülü, Emre Kavaklı ve Ayça Tokmak ile birlikte);
Türkiye’de Sermaye Piyasası Araçları ve Halka Açık Anonim Şirketler (Sevinç Akbulak ile birlikte) ve Türkiye’de Reel ve Mali Sektör: Genel Durum, Sorunlar ve Öneriler (Sevinç Akbulak ile birlikte) başlıklı kitapları yayımlanmıştır.
Anonim Şirketlerde Kâr Dağıtımı Esasları ve Yedek Akçeler (Bilgi Toplumunda Hukuk, Ünal TEKİNALP’e Armağan, Cilt I; 2003), Anonim Şirketlerin Halka Açılması (Muğla Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Tartışma Tebliğleri Serisi II; 2004) ile Prof. Dr. Saim ÜSTÜNDAĞ’a Vefa Andacı (2020), Cilt II, Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler (2021), Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler II (2021), Sosyal Bilimlerde Güncel Gelişmeler (2021), Ticari İşletme Hukuku Fasikülü (2022), Ticari Mevzuat Notları (2022), Bilimsel Araştırmalar (2022), Hukuki İncelemeler (2023), Prof. Dr. Saim Üstündağ Adına Seçme Yazılar (2024), Hukuka Giriş (2024) başlıklı kitapların bazı bölümlerinin de yazarıdır.
1992 yılından beri Türkiye’de yayımlanan otuza yakın Dergi, Gazete ve Blog’da 2 bin 500’ü aşan Telif Makale ve Telif Yazı ile tamamı İngilizceden olmak üzere Türkçe Derleme ve Türkçe Çevirisi yayımlanmıştır.
1988 yılında intisap ettiği Sermaye Piyasası Kurulu’nda (SPK) uzman yardımcısı, uzman (yeterlik sınavı üçüncüsü), başuzman, daire başkanı ve başkanlık danışmanı; Özelleştirme İdaresi Başkanlığı GSM 1800 Lisansları Değerleme Komisyonunda üye olarak görev yapmış, ayrıca Vergi Konseyi’nin bazı alt çalışma gruplarında (Menkul Sermaye İratları ve Değer Artış Kazançları; Kayıt Dışı Ekonomi; Özkaynakların Güçlendirilmesi) yer almış olup; halen başuzman unvanıyla SPK’da çalışmaktadır.
Hayatı dosdoğru yaşamak ve çalışkanlık vazgeçilmez ilkeleridir. Ülkesi ‘Türkiye Cumhuriyeti’ her şeyin üstündedir.