Giriş
İster pazar payını artırmak, ister büyümeyi yönlendirmek, değeri artırmak veya coğrafi olarak genişlemek olsun, birleşme ve satın almaların (mergers and acquisitions) ardındaki gerekçe şirketten şirkete değişebilir. Birleşme ve satın alma faaliyetinin ardındaki katalizör ne olursa olsun, birleşme ve satın alma sürecinde durum tespitinin kritik önemi asla değişmez. Buna vergi durum tespiti de dâhildir.
Kariyerlerine yeni bir yön vermek isteyen muhasebe profesyonelleri için bir birleşme ve satın alma danışmanlık firmasında çalışmak ve müşterilerin başarılı iş sonuçları elde etmelerine yardımcı olmak ödüllendirici ve kazançlı bir fırsat olabilir.
‘Statista’nın son verilerine göre[1], Amerika Birleşik Devletleri’ndeki (ABD) birleşme ve satın alma pazarındaki tahmini işlem değerinin 2024 yılında 1,09 trilyon ABD dolarına ulaşması beklenmektedir. Aslında, küresel olarak karşılaştırıldığında, ABD’nin birleşme ve satın alma pazarında en yüksek işlem değerine sahip olduğu gösterilmektedir. Veriler ayrıca, 2024’te ABD’deki ortalama işlem değerinin 329 milyon dolar olarak tahmin edildiğine işaret etmektedir.
Gerçek şu ki, etkili bir durum tespiti yapıldığında anlaşmaların daha büyük bir başarı oranı vardır. Durum tespiti, şirketlerin ve yatırımcıların anlaşmanın doğasını daha iyi anlamalarına yardımcı olduğu için riski azaltır ve daha iyi sonuçlara dönüşür.
Ancak, incelemenin geniş bir terim olduğunu belirtmek önemlidir. Durum tespiti, vergi incelemesi, finansal durum incelemesi[2] ve yasal durum incelemesi (tax due diligence, financial due diligence, and legal due diligence) gibi çeşitli inceleme türlerini kapsar.
Muhasebe profesyonellerinin vergisel durum tespitini daha iyi anlamalarına yardımcı olmak için bu makalede aşağıdakiler incelenecektir:
- Vergi incelemesi nedir?
- Vergi incelemesini kim yapar?
- Vergisel durum tespitinin bileşenleri (ve daha fazlası).
1. Vergi incelemesi nedir?
Vergisel durum tespiti, bir şirketin azami potansiyel vergiye maruz kalma düzeyini, vergi pozisyonunu, herhangi bir vergi borcu olup olmadığını ve bir birleşmede vergi yükünü nasıl azaltabileceğini belirlemeyi amaçlar.
Durum tespiti genellikle alıcının bakış açısından düşünülse de, satıcı da vergi durum tespitinden faydalanabilir. Satıcı tarafında bir vergi durum tespiti ekibiyle[3] çalışarak, satıcı işini daha etkili bir şekilde inceleyebilir, riskleri belirleyebilir ve vergi ile ilgili sorunları ele almak için bir düzeltme planı oluşturabilir ve uygulayabilir. Bunu yaparak, satıcılar alıcının vergi durum tespiti ekibi tarafından keşfedilmeden önce sorunları hafifletebilir veya ortadan kaldırabilir.
2. Vergi incelemesini kim yapar?
Vergi incelemesini kim yapar? Mali müşavir mi yoksa avukat (certified public accountant or lawyer) mı? Bu sorunun kısa cevabı her ikisi dedir.
Müşteriler genellikle birleşme ve satın alma vergi departmanı olan dışarıdan bir muhasebe firması kiralarlar ve bu firmalar da genellikle avukatlar tutar.
Thomson Reuters firmasında Vergi ve Muhasebe Bölümü Editörü Shaun Hunley bu konuda “Bir hukuk firması vergisel açıdan gerekli özeni göstermek için işe alınabilir ancak genellikle buna daha çok yasal açıdan bakarlar. Yasal belgeler doğru bir şekilde yürütülüyor mu ve hedef şirket yasal türdeki anlaşmalara uyuyor mu? Belki bir İç Gelir İdaresi (Internal Revenue Service-IRS) sorunu vardır? Vergi davası varsa, bu konular bir avukat tarafından incelenir ancak genel olarak muhtemelen bir mali müşavir veya avukatları çalıştıran bir mali müşavirlik firması olacaktır.” diye açıklama yapmıştır.
Vergi incelemesinin şirket içinde yapılabilmesine rağmen, yaygın bir uygulama olmadığını belirtmekte fayda vardır. Çoğu şirket vergi incelemesi yapmak için dışarıdan bir birleşme ve satın alma danışmanlık şirketine yönelir ve bunun birkaç nedeni bulunmaktadır:
- Şirket içi çalışanları gerekli özeni göstermek için kullanmak, olası anlaşma ile ilgili dâhili bir sızıntı riskini artırır. Çoğu şirket, işlem tamamlanana kadar birleşme ve satın alma anlaşmalarını gizli tutmayı tercih eder.
- Birleşme ve satın alma sürecine dâhil olan bu şirket içi uzmanlar genellikle gerekli özeni göstermekten ziyade anlaşmanın entegrasyon ile ilgili yönlerine odaklanırlar. Şirketler ve harici mali müşavirlik firması arasında bir bağlantı görevi görürler, alıcı ve satıcı arasındaki iletişimi kolaylaştırır, üst düzey yönetimle görüşmeler ayarlamaya yardımcı olurlar, vb.
3. Vergi incelemesi ne kadar sürer?
Vergi inceleme süreci, anlaşmanın türüne, boyutuna ve karmaşıklığına bağlı olarak süre bakımından değişir, ancak bazı durumlarda altı aya kadar sürebilir. Çoğu durumda bir ila üç ay arasında sürer. Örneğin, bir şirket yalnızca bir satın alma hedefinin varlıklarını satın alıyorsa, sürecin daha kısa, potansiyel olarak üç haftadan bir aya kadar sürmesi muhtemeldir. Ancak, hisse (senedi) veya mülkiyet hakkının satın alınması genellikle daha karmaşıktır ve daha fazla durum tespiti gerektirebilir.
Hunley bu konuda da “Bir şirketin hissesini veya sahiplik payını satın alıyorsanız, halef sorumluluğu (successor liability) adı verilen bir şey nedeniyle bu alıcı için biraz daha risklidir. Şirketi satın alan kişi, hisse satın alırken ödenmesi gereken vergiler için yasal olarak sorumlu olabilir. Bu nedenle, biraz daha fazla durum tespiti yaparlar ve daha derinlemesine olur.” dedi ve bu tür anlaşmaların satın alma hedefinin büyüklüğüne bağlı olarak iki ila üç ay sürebileceğini belirtti.
Ayrıca, şirket türü [yani ortaklık, LLC (limited şirket), S Corp, C Corp[4]] de vergisel durum tespitinin karmaşıklığını ve süresini etkileyebilir.
4. Vergisel durum tespitinin temel bileşenleri
Vergi incelemesi yürütmenin üç ana bileşeni vardır: bilgi talebi listesi, üst düzey yönetimle görüşmeler ve nicel analiz (information request list, interviews with top management, and quantitative analysis). Şimdi her aşamaya bakalım.
4.1. Bilgi talebi listesi
Bilgi talebi listesi alıcının temel gereksinimleriyle başlamalı ve işlemle ilgili ayrıntıları içerecek şekilde genişletilmelidir. Örneğin, özelleştirilmiş liste anlaşmanın türünü (yani, bir hisse senedi veya varlık anlaşması mı) ve edinim hedefinin yapısını (yani, bir S Corp, C Corp, ortaklık, limited şirket) dikkate alır.
Genel olarak, talep listeleri şunları içerir, ancak bunlarla sınırlı değildir:
- Daha önce dosyalanmış vergi beyannameleri: Zamanaşımı kuralına dayanarak, geçmiş üç yıla ait vergi beyannameleri talep etmek yaygındır. Vergi beyannamelerini incelerken, vergi inceleme ekibi beyannamelerin zamanında dosyalandığından, satın alma hedefinin beyannamelerde herhangi bir yanlış vergi pozisyonu alıp almadığından, denetime veya vergi yükümlülüğünün ifşasına yol açabilecek agresif pozisyonlar olup olmadığından vb. emin olmak için bakacaktır.
- Genellikle şirketin vergi durumu hakkında ayrıntılar (örneğin vergi oranları, belirsiz vergi pozisyonları, vb.) sağlayan açıklayıcı notlar içeren finansal tablolar.
- Şirketin gelir vergisi karşılığı, vergi risklerini, vergi yükümlülüklerini, vergi indirimlerini ve kesintilerini vb. belirlemeye yardımcı olur.
- S Corp ise, uygun hissedarların olup olmadığını belirlemek için kredi (trust) belgeleri talep edilebilir.
4.2. Görüşmeler
Talep edilen vergi belgelerini ve ilgili bilgileri inceledikten sonra, vergi inceleme ekibi hedef şirketin yönetimiyle (genellikle vergi müdürü veya baş vergi sorumlusu) vergiyle ilgili soru ve endişeleri gidermek için görüşmeler yapacaktır.
4.3. Kantitatif analiz
Üçüncü önemli aşama ise, vergi inceleme ekibinin alıcının karşılaşabileceği olası vergi riskini ölçmek için tüm bilgileri analiz ettiği niceliksel analizdir. Örneğin, vergi beyannamelerini incelerken, vergi inceleme ekibi edinim hedefinin mülk iyileştirmeleri için masrafları yanlış bir şekilde düştüğünü, maliyetleri aktifleştirdiğini ve ardından bu maliyetleri birkaç yıl boyunca amortismana tabi tuttuğunu görebilir. Sonuç olarak, edinim hedefinin vergiye tabi geliri aslında vergi makamlarına başlangıçta bildirilenden daha yüksek olabilir.
Vergi inceleme ekibi ayrıca satın alma hedefinin hak sahibi olmadığı vergi indirimlerini talep ettiğini veya araştırma ve geliştirme (AR-GE) vergi indirimi gibi hak sahibi olmadığı vergi kredilerini talep ettiğini de bulabilir. Şirket vergi indirimlerinden yararlandıysa veya giderleri düşürdüyse, ekip bu kalemler için uygunluğunu düzgün bir şekilde belgelendirip belgelendirmediğini sormalıdır.
Hunley bu defa “Günün sonunda, müşteriye bulduğunuz her şeyi özetleyen ve ayrıca anlaşma perspektifinden veya [maruziyeti] düzeltmek için neler yapmaları gerektiğine dair önerilerde bulunan bir rapor sunacaksınız. Şirketi satın alırlarsa, bunu düzeltmek için gelecekte ne yapmaları gerekir?” diye ifade etmiştir.
5. Durum tespiti sonuçlarına ulaşma
Vergi inceleme süreci sırasında bir vergi yükümlülüğü veya potansiyel bir risk tespit edilirse, en iyi şekilde nasıl ilerleyeceğini belirlemek alıcıya düşer. Hunley, “Çoğu durumda, bir hisse senedi anlaşmanız varsa, IRS tarafından daha sonra tespit edilen bir maruz kalma varsa, alıcı muhtemelen sorumlu olacaktır. Bu, yalnızca hisse senedi satın alıyorsanız geçerlidir,” dedi ve ekledi “Birçok durumda, yalnızca varlıkları satın aldığınızda, sorumlu siz olmayacaksınız, satıcı olacaktır.”
Vergi yükümlülüğü veya potansiyel bir risk bulunması durumunda anlaşmanın iptal edilmesi pek mümkün değildir, ancak alıcı daha sonra satın alma fiyatında bir indirim talep edebilir ve bir tazminat maddesi oluşturabilir. Hunley bu konuda da “Neredeyse tüm durumlarda, alıcı tazminat talep edecektir. Bu, IRS geri gelip para isterse satıcının alıcıyı tazmin edeceğini temelde belirten satın alma fiyatı anlaşmasında yer alan bir anlaşma olacaktır. Yani, alıcı yasal olarak sorumlu olsa bile, bu tazminat anlaşmasına bakabilir, satıcıya geri dönebilir ve satıcı bir noktada kendisine geri ödeme yapacaktır,” dedi.
Sonuç
Açıkçası, şirketler bir satın alma işlemi yapmayı düşündüklerinde vergisel etkiler önemli olabilir; bu nedenle vergisel durum tespiti, birleşme ve satın alma sürecinin önemli bir parçasıdır. Birleşme ve satın alma danışmanlığında kariyer düşünen muhasebeciler için, durum tespiti yapmak ayrıntılara dikkat etmeyi gerektirir ve zorlu olabilir, ancak aynı zamanda başarılı iş sonuçlarının şekillendirilmesinde hayati bir rol oynama fırsatları da sunar. Hunley son olarak “Bu, ek gelir elde etmenin harika bir yoludur. Vergi beyannameleri düzenlemekten elde ettiğiniz geliri tamamlamanın bir yolunu arıyorsanız ve danışmanlık alanında daha fazla yer almak istiyorsanız, bunu yapmanın harika bir yoludur. Deneyiminizi ve vergi teknik bilginizi genişleteceksiniz.” diye eklemiştir.
[1] <https://www.statista.com/outlook/fmo/corporate-finance/mergers-and-acquisitions/united-states>
[2] Bu konuda bkz. “Yavuz Akbulak (Türkçeye Çeviren), Finansal Durum Tespiti: Birleşme ve Satın Almalar Bağlamında Gizli Risklerin Ortaya Çıkarılması, Legal Blog, 05 Temmuz 2024.”
[3] <https://www.thetaxadviser.com/issues/2023/aug/m-a-transactions-the-value-of-sell-side-tax-diligence.html>
[4] <https://tax.thomsonreuters.com/blog/s-corp-vs-c-corp-vs-llc-whats-the-difference-and-which-one-is-better-for-your-business/>
1966 yılında, Gence-Borçalı yöresinden göç etmiş bir ailenin çocuğu olarak Ardahan/Çıldır’da doğdu [merhume Anası (1947-10 Temmuz 2023) Erzurum/Aşkale; merhum Babası ise Ardahan/Çıldır yöresindendir]. 1984 yılında yapılan sınavda Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü kazandı. 1985 yılında Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümüne yatay geçiş yaptı ve 1988’de Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü birincilikle, Fakülteyi ise 11’inci olarak bitirdi.
1997 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nin Denver şehrinde yer alan ‘Spring International Language Center’da; 65’inci dönem müdavimi olarak 2008-2009 döneminde Milli Güvenlik Akademisi’nde (MGA) eğitim gördü ve MGA’dan dereceyle mezun oldu. MGA eğitimi esnasında ‘Sınır Aşan Sular Meselesi’, ‘Petrol Sorunu’ gibi önemli başlıklarda bilimsel çalışmalar yaptı.
Türkiye’de Yatırımların ve İstihdamın Durumu ve Mevcut Ortamın İyileştirilmesine İlişkin Öneriler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü);
Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Yaşanan Sorunlar ve Alınması Gereken Önlemler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü, Sevinç Akbulak ile birlikte);
Kayıp Yıllar: Türkiye’de 1980’li Yıllardan Bu Yana Kamu Borçlanma Politikaları ve Bankacılık Sektörüne Etkileri (Bankalar Yeminli Murakıpları Vakfı Eser Yarışması, Övgüye Değer Ödülü, Emre Kavaklı ve Ayça Tokmak ile birlikte);
Türkiye’de Sermaye Piyasası Araçları ve Halka Açık Anonim Şirketler (Sevinç Akbulak ile birlikte) ve Türkiye’de Reel ve Mali Sektör: Genel Durum, Sorunlar ve Öneriler (Sevinç Akbulak ile birlikte) başlıklı kitapları yayımlanmıştır.
Anonim Şirketlerde Kâr Dağıtımı Esasları ve Yedek Akçeler (Bilgi Toplumunda Hukuk, Ünal TEKİNALP’e Armağan, Cilt I; 2003), Anonim Şirketlerin Halka Açılması (Muğla Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Tartışma Tebliğleri Serisi II; 2004) ile Prof. Dr. Saim ÜSTÜNDAĞ’a Vefa Andacı (2020), Cilt II, Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler (2021), Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler II (2021), Sosyal Bilimlerde Güncel Gelişmeler (2021), Ticari İşletme Hukuku Fasikülü (2022), Ticari Mevzuat Notları (2022), Bilimsel Araştırmalar (2022), Hukuki İncelemeler (2023), Prof. Dr. Saim Üstündağ Adına Seçme Yazılar (2024), Hukuka Giriş (2024) başlıklı kitapların bazı bölümlerinin de yazarıdır.
1992 yılından beri Türkiye’de yayımlanan otuza yakın Dergi, Gazete ve Blog’da 2 bin 500’ü aşan Telif Makale ve Telif Yazı ile tamamı İngilizceden olmak üzere Türkçe Derleme ve Türkçe Çevirisi yayımlanmıştır.
1988 yılında intisap ettiği Sermaye Piyasası Kurulu’nda (SPK) uzman yardımcısı, uzman (yeterlik sınavı üçüncüsü), başuzman, daire başkanı ve başkanlık danışmanı; Özelleştirme İdaresi Başkanlığı GSM 1800 Lisansları Değerleme Komisyonunda üye olarak görev yapmış, ayrıca Vergi Konseyi’nin bazı alt çalışma gruplarında (Menkul Sermaye İratları ve Değer Artış Kazançları; Kayıt Dışı Ekonomi; Özkaynakların Güçlendirilmesi) yer almış olup; halen başuzman unvanıyla SPK’da çalışmaktadır.
Hayatı dosdoğru yaşamak ve çalışkanlık vazgeçilmez ilkeleridir. Ülkesi ‘Türkiye Cumhuriyeti’ her şeyin üstündedir.