Değişen teknolojiler vergi hukukunun karmaşıklığını yeni yollarla okunabilir hale getirmektedir. Büyük dil modelleri, doğal dil işleme ve vergi hukuku alanı için tasarlanmış programlama dillerindeki gelişmeler, vergi hukukunun özünün ve yapısının çoğunu yakalayan biçimlendirmeleri (formalizations[1]) hem mümkün hem de gerçekçi hale getirmektedir. Bu yeni biçimlendirmeler birçok farklı amaç için kullanılabilir; esnek biçimlendirmeler olarak adlandırılabilir. Esnek biçimlendirmeler (flexible formalizations) hukuku hesaplamalı analize tabi tutacak, tüzüklerin tutarlılık ve beklenmeyen sonuçlar açısından tutarlılık açısından test edilmesine izin verecek ve biçimselleştirmelerle akıl yürütmenin otomatik olarak açıklanmasına olanak tanıyacaktır.
Bu yazı, hesap hukuku ve dijitalleştirme mevzuatındaki (computational law[2] and digitalizing legislation) mevcut çalışmalara dayanmaktadır. Esnek biçimlendirmeler, büyük veri veya makine öğrenimi anlamında yapay zekâ değildir. Ancak makine öğrenimi, esnek biçimlendirmeler üretmeye yardımcı olabilir ve kural tabanlı hesaplamayı (rule-based computation[3]) makine öğrenimiyle harmanlamak, hem maddi vergi hukukunu hem de vergi uygulamasını ve idaresini tek başına olduğundan daha güçlü bir şekilde değiştirebilir. Bu yazı vergi hukukuna odaklansa da, benzer hususlar, kural tabanlı, karmaşık herhangi bir hukuk alanı için devreye girecektir.
Amerika Birleşik Devletleri’ndeki (ABD) vergi hukuku, uzun zamandır örneğin, vergi mükelleflerinin yasaya uymak için izlemeleri gereken hesaplama adımlarını sağlayan ABD İç Gelir İdaresi (Internal Revenue Service-IRS) formlarında[4] resmileştirilmiştir. Ancak bunlar katı biçimlendirmelerdir (rigid formalizations): yasayı, yalnızca veya öncelikle resmileştirmelerin oluşturulduğu kesin amaç için yararlı olan bir şekilde algoritmalara indirgerler. Buna karşılık, esnek biçimlendirmeler, belirli bir kullanıma göre uyarlanmamış, bunun yerine resmileştirmenin veya bilgisayar analizinin yararlı olduğu her türlü görevin temelini oluşturan hukuk biçimlendirmeleridir. Öngörülen biçimlendirmeler, yalnızca makine tarafından okunabilir değil, makine tarafından yürütülebilir olacaktır. Buna ek olarak, yasa resmi yöntemler (formal methods[5]) kullanılarak biçimlendirilmelidir. Bu yazının geri kalanı, esnek biçimlendirmelerin mekaniğine veya uygulanmasına değil, daha çok bu biçimlendirmenin yasayı nasıl şekillendireceğine veya şekillendirmesi gerektiğine odaklanmaktadır.
Elbette, hukukun tamamen bilgisayar kodu olması gerektiğini veya olabileceğini savunmuyorum. Hukukun bazı kısımları yararlı bir şekilde biçimlendirilmiştir ve bazıları değildir. Bazı yasalar algoritmaların uygulanmasını önerir, bundan faydalanır veya hatta gerektirir, ancak hukuk yalnızca algoritmalardan ibaret değildir. Ancak, vergi yasaları için taslak hazırlama sürecinin bir parçası olarak hukuku biçimlendirmenin önemli faydaları olabilir.
Vergi tüzükleri (tax statutes), diğer tüzükler gibi, kasıtlı belirsizlikler içerir [örneğin ‘hediye’ (gift) gibi bir terimin anlamı]. Kasıtlı belirsizlikler, yasanın biçimlendirilmesiyle tamamen tutarlıdır ve belirsizlikler, yasa biçimlendirildikten sonra bile kalacaktır. Belirsiz bir anlamı olan bir terimi ele almanın yaygın bir yolu, terimi bir girdi olarak bırakmaktır. Biçimlendirme, örneğin bir hediyenin neyi oluşturduğu konusunda hiçbir pozisyon almayabilir; yalnızca kullanıcının, forma veya diğer rehberliğe yönelik talimatları kullanarak bu sayının ne olması gerektiğini anladıktan sonra hediyenin tutarını girmesi için bir yer olurdu. Bu, çeşitli tartışmalı belirsiz terimler için vergi formlarındaki mevcut yaklaşımdır.
Ancak vergi yasaları bazen beklenmeyen belirsizlikler [hesaplamaların hangi sırayla yapılması gerektiği veya yasanın belirli bir bölümünün bir “tanımın” (definition) parçası olup olmadığı[6] gibi] de içerebilir. Genellikle, yasalar bu belirsizlikleri çözmeden uygulanamaz. Vergi yasaları bazen açık hatalar da içerebilir. ABD Kongresi, önerilen mevzuatı taslak sürecinin bir parçası olarak resmileştirirse, artık idari kurumlar veya mahkemeler tarafından düzeltilmesi gereken bu belirsizliklerin ve hataların çoğu, yasa yürürlüğe girmeden önce tespit edilip düzeltilebilir.
Vergi hukukunun biçimlendirilmesi, vergi mükellefleri için vergiden kaçınma ve vergi kaçırmayı da kolaylaştırabilir (tax avoidance and evasion easier for taxpayers[7]). Yasa bilgisayar tarafından yürütülebilir hale gelirse, yeni bir vergi barınağı geliştirmenin marjinal maliyeti esasen sıfıra düşebilir ve bu da hükümet ve disk için potansiyel olarak muazzam maliyetler anlamına gelebilir. Bu nedenle, vergi barınaklarının gelişimini yavaşlatan bir sürtünme olarak karmaşıklığın ortadan kaldırılması, vergi korumalarını/barınaklarını/sığınaklarını çevreleyen yasada değişiklikler gerektirecektir.
Olası bir yanıt, hükümetin vergi barınaklarını ‘vahşice’ (in the wild) tespit etmeden önce, yasaklama amacıyla resmileştirmeleri kullanarak vergi barınakları oluşturması olabilir. Kongre, Hazine’ye barınakları oluşturma ve yasaklama konusunda doğrudan yetki verebilir. Hükümet ayrıca, beyannameleri incelerken daha önce tanımlanmamış vergi barınaklarını tespit etmek için biçimlendirmeleri kullanabilir.
Kongre, vergi sığınakları için potansiyel yaratan yasaların yürürlüğe girmesini engellemek için bu biçimselleştirmeleri de kullanabilir. Kongre, öngörülen değişikliklerin vergi yasalarının geri kalanıyla nasıl etkileşime gireceğini kontrol edebilir, önerilen mevzuatın vergi sığınakları için fırsatlar yaratıp yaratmayacağını belirleyebilir ve bu sığınaklardan kaçınmak için yasanın dilini değiştirebilir.
Ancak, bilgisayar tarafından yaratılan vergi sığınaklarını (computer-created tax shelters) yasaklamaya çalışmak etkisiz ve akıllıca olmayacaktır. Bilgisayarlar vergi sığınakları oluşturmak için kullanılacaktır; vergi sığınakları oluşturmak için hâlihazırda kullanılıyor olabilirler. Bir bilgisayarı kullanarak sığınak oluşturmanın ne anlama geldiğini tanımlamak neredeyse imkânsız olacaktır. Ve bir ‘bilgisayar kullanma’ veya ‘yapay zekâ kullanma’ (using a computer or using artificial intelligence) tanımı belirlenebilse bile bir bilgisayarın kullanılıp kullanılmadığını kanıtlamak inanılmaz derecede zor, hatta imkânsız olacaktır.
Esnek biçimlendirmeler idari maliyetleri de azaltabilir. Örneğin, Gelir İdaresi yeni bir yasa çıkarıldığında genellikle yeni formlar oluşturmak zorundadır. Yasa zaten formalize edilmiş olsaydı, yasayı algoritmalara dönüştürmek için ek bir çalışmaya gerek kalmazdı. Mükellefler, gerekli girdileri girmek için basitçe bir bilgisayar programı kullanabilirdi. Bu yaklaşım şeffaflığı azaltıyor gibi görünebilir: hangi hesaplamaların yapıldığına dair hiçbir fikir olmadan, sayılar girer ve cevap ortaya çıkar. Ancak, mükelleflerin büyük çoğunluğu[8] elektronik olarak beyan yapar ve bu nedenle sayıları girme ve bir cevap alma konusunda zaten deneyime sahiptir, insan tarafından gerçek bir hesaplama yapılmaz.
Ayrıca, esnek biçimlendirme şeffaflığı artırabilir. Hesaplamaların altında yatan bilgisayar kodu tamamen herkese açık ve şeffaf olmalıdır. Ve bunun ötesinde, bilgisayar kodunun kendisi birçok kişi için anlaşılmaz kalacağından, bilgisayar kodu sayısal alt satır çıktısına eşlik edebilecek, istenildiği kadar teknik veya teknik olmayan bir tarzda yazılmış açıklamalar oluşturmak için kullanılabilir. Üretken yapay zekânın aksine biçimsel yöntemler kesin değildir, olasılıkçı değildir. Biçimsel kanıtlar, yani makine tarafından üretilen kanıtlar, bu nedenle programın sonuçlarına ulaşmak için attığı adımların doğal dil açıklamalarını oluşturmak için kullanılabilir.
Esnek biçimlendirmeler daha da büyük vergi karmaşıklığına yol açabilir. Ancak esnek biçimlendirmeler, hükümler karmaşık hale gelse bile, mevzuatı biçimlendiren eden taslak hazırlayıcıların hükmün farklı bölümlerinin birbirine uyduğundan ve hükmün genel yasayla uyumlu olduğundan emin olabilecekleri anlamına da gelebilir. Yasa koyucular, yasa içinde tutarlılık arayarak ve önerilen hükümlerin sonucunun istendiği gibi olduğunu teyit ederek farklı biçimlendirmeleri deneyebilirler.
Son olarak, esnek biçimlendirmenin potansiyelinden tam olarak yararlanmak ve biçimlendirmenin yalnızca özel ellerde bulunmasının tehlikelerinden kaçınmak için, hükümet yasayı resmileştirmek ve bu biçimlendirmeleri tam olarak kullanmak için kurum içi yetenekli personel yetiştirmelidir. Herhangi bir biçimlendirme aynı zamanda kamuya açık olmalıdır, böylece genel halk bu biçimlendirmeleri test etmeye, sorgulamaya ve iyileştirmeye yardımcı olabilir. İlgili uzmanlık böylece hükümetin kendisinde ve halkta yer alacaktır -yani bir halk biçimlendirmesi.
[1] <https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2987065>
[2] <https://perma.cc/N33T-NU45> [Çevirenin Notu: Hesap Hukuku, hukuki muhakemenin otomasyonu ile ilgilenen hukuk bilişiminin dalıdır. Hesap Hukukunun pek çok olası uygulaması olmasına rağmen, günümüzde bu alandaki çalışmanın temel odak noktası uyum yönetimi, yani kurallara ve düzenlemelere uyumu değerlendirebilen, kolaylaştırabilen veya uygulayabilen bilgisayar sistemlerinin geliştirilmesi ve konuşlandırılmasıdır. (…)]
[3] <http://complaw.stanford.edu/readings/complaw.html>
[4] <https://www.irs.gov/forms-instructions-and-publications>
[5] <https://shemesh.larc.nasa.gov/fm/fm-what.html>
[6] <https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=3587576>; <https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2987065>
[7] <https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=4291177>
[8] <https://www.irs.gov/statistics/returns-filed-taxes-collected-and-refunds-issued>
Yavuz Akbulak
1966 yılında, Gence-Borçalı yöresinden göç etmiş bir ailenin çocuğu olarak Ardahan/Çıldır’da doğdu. 1984 yılında yapılan sınavda Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü kazandı. 1985 yılında Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümüne yatay geçiş yaptı ve 1988’de Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Maliye bölümünü birincilikle, Fakülteyi ise 11’inci olarak bitirdi.
1997 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nin Denver şehrinde yer alan ‘Spring International Language Center’da; 65’inci dönem müdavimi olarak 2008-2009 döneminde Milli Güvenlik Akademisi’nde (MGA) eğitim gördü ve MGA’dan dereceyle mezun oldu. MGA eğitimi esnasında ‘Sınır Aşan Sular Meselesi’, ‘Petrol Sorunu’ gibi önemli başlıklarda bilimsel çalışmalar yaptı.
• Türkiye’de Yatırımların ve İstihdamın Durumu ve Mevcut Ortamın İyileştirilmesine İlişkin Öneriler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü);
• Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Yaşanan Sorunlar ve Alınması Gereken Önlemler (Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Araştırma Yarışması İkincilik Ödülü, Sevinç Akbulak ile birlikte);
• Kayıp Yıllar: Türkiye’de 1980’li Yıllardan Bu Yana Kamu Borçlanma Politikaları ve Bankacılık Sektörüne Etkileri (Bankalar Yeminli Murakıpları Vakfı Eser Yarışması, Övgüye Değer Ödülü, Emre Kavaklı ve Ayça Tokmak ile birlikte),
• Türkiye’de Sermaye Piyasası Araçları ve Halka Açık Anonim Şirketler (Sevinç Akbulak ile birlikte) ve
• Türkiye’de Reel ve Mali Sektör: Genel Durum, Sorunlar ve Öneriler (Sevinç Akbulak ile birlikte)
başlıklı kitapları yayımlanmıştır.
• Anonim Şirketlerde Kâr Dağıtımı Esasları ve Yedek Akçeler (Bilgi Toplumunda Hukuk, Ünal TEKİNALP’e Armağan, Cilt I; 2003),
• Anonim Şirketlerin Halka Açılması (Muğla Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Tartışma Tebliğleri Serisi II; 2004)
ile
• Prof. Dr. Saim ÜSTÜNDAĞ’a Vefa Andacı (2020), Cilt II;
• Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler (2021);
• Prof. Dr. Saim Üstündağ’a İthafen İlmi Makaleler II (2021);
• Sosyal Bilimlerde Güncel Gelişmeler (2021);
• Ticari İşletme Hukuku Fasikülü (2022);
• Ticari Mevzuat Notları (2022);
• Bilimsel Araştırmalar (2022);
• Hukuki İncelemeler (2023);
• Prof. Dr. Saim Üstündağ Adına Seçme Yazılar (2024);
• Hukuka Giriş (2024);
• İşletme, Pazarlama ve Hukuk Yazıları (2024),
• İnterdisipliner Çalışmalar (e-Kitap, 2025)
başlıklı kitapların bazı bölümlerinin de yazarıdır.
1992 yılından beri Türkiye’de yayımlanan otuza yakın Dergi, Gazete ve Blog’da 3 bini aşkın Telif Makale ve Telif Yazı ile tamamı İngilizceden olmak üzere Türkçe Derleme ve Türkçe Çevirisi yayımlanmıştır.
1988 yılında intisap ettiği Sermaye Piyasası Kurulu’nda (SPK) uzman yardımcısı, uzman (yeterlik sınavı üçüncüsü), başuzman, daire başkanı ve başkanlık danışmanı; Özelleştirme İdaresi Başkanlığı GSM 1800 Lisansları Değerleme Komisyonunda üye olarak görev yapmış, ayrıca Vergi Konseyi’nin bazı alt çalışma gruplarında (Menkul Sermaye İratları ve Değer Artış Kazançları; Kayıt Dışı Ekonomi; Özkaynakların Güçlendirilmesi) yer almış olup; halen başuzman unvanıyla SPK’da çalışmaktadır.
Hayatı dosdoğru yaşamak ve çalışkanlık vazgeçilmez ilkeleridir. Ülkesi ‘Türkiye Cumhuriyeti’ her şeyin üstündedir.