İÇİNDEKİLER
ÖZ. III
ABSTRACT. V
ÖNSÖZ. VII
İÇİNDEKİLER. IX
TABLOLAR. XVII
KISALTMALAR. XIX
GİRİŞ. 1
BİRİNCİ BÖLÜM
GENEL OLARAK KAYIT DIŞI EKONOMİ
1.1.KAYIT DIŞI EKONOMİ KAVRAMI 3
1.2.KAYIT DIŞI EKONOMİ TEORİLERİ 7
1.2.1. Oyun Teorisi Yaklaşımı 7
1.2.2. Arz - Talep Yaklaşımı 10
1.2.3. Rasyonel Seçim TeorisiYaklaşımı 11
1.2.4. Laffer Eğrisi Yaklaşımı 13
1.3.KAYIT DIŞI EKONOMİNİN UNSURLARI 15
1.3.1. Yeraltı Ekonomisi (YasadışıFaaliyetler) 16
1.3.2. Yarı Kayıtlı (Beyandışı)Ekonomi 19
1.3.2.1.Gelirlerin Yasal Olarak Kayıt Dışında Bırakılması 19
1.3.2.2.Gelirlerin Yasalara Aykırı Olarak Kayıt Dışına Çıkarılması 20
1.3.3. Kayıtlara Hiç GirmeyenEkonomi 22
1.4.KAYIT DIŞI EKONOMİNİN ÖZELLİKLERİ 23
1.4.1. Yasalara Aykırı Olması 24
1.4.2. Ahlaki Normlara Aykırı Olması 25
1.4.3. Vergilendirilmemiş Olması 25
1.4.4. İstatistiksel OlarakÖlçülememesi ve GSMH Hesaplarında Yer Almaması 27
1.4.5. Gelir veya Fayda EldeEdilmesi 28
1.5.KAYIT DIŞI EKONOMİNİN ORTAYA ÇIKIŞ NEDENLERİ 28
1.5.1. MALİ NEDENLER. 28
1.5.1.1.VergiSisteminin Karmaşıklığı ve Vergilendirme Ortamının Belirsizliği 28
1.5.1.2.Vergi Oranlarının Yüksekliği ve Vergiye Karşı Direnç. 31
1.5.1.3.Muhasebe ve Müşavirlik Hizmetlerinin Yetersizliği 34
1.5.1.4.Çalışma Hayatından Kaynaklanan Nedenler 35
1.5.1.5.Vergi İdaresi ve Denetiminden Kaynaklanan Nedenler 35
1.5.2. EKONOMİK NEDENLER. 36
1.5.2.1.Ekonomik Sistem ve Uygulanmakta Olan Ekonomi Politikaları 36
1.5.2.2.Ekonomik İstikrarsızlık ve Enflasyon. 37
1.5.2.3.Kişisel Gelir Dağılımının Bozukluğu. 38
1.5.2.4.Bilgi Teknolojilerindeki Gelişmeler ve Elektronik Ticaretin Yaygınlaşması 39
1.5.2.5.İşletme Büyüklüğü. 40
1.5.2.6.Ülke İçi ve Dışı Rekabetin Yoğun Olması 41
1.5.2.7.Devlet Müdahaleleri veya Düzenlemeleri 41
1.5.3. SİYASİ NEDENLER. 42
1.5.3.1.Baskı Gruplarının İstekleri 42
1.5.3.2.Siyasal İktidarların Tutumu. 43
1.5.3.3.Vergi Afları 44
1.5.4. SOSYAL NEDENLER. 45
1.5.5. PSİKOLOJİK NEDENLER. 46
1.6. KAYIT DIŞI EKONOMİYİ TAHMİN YÖNTEMLERİ 48
1.6.1. Doğrudan Tahmin Yöntemleri 49
1.6.1.1.Anket Yöntemi 50
1.6.1.2.Karma Yöntem.. 50
1.6.2. Dolaylı Tahmin Yöntemleri 51
1.6.2.1.GSMH Yaklaşımı 51
1.6.2.2.Parasalcı Yaklaşımlar 52
1.6.2.2.1. Sabit Oran Yaklaşımı (Para Talebiveya Emisyon Hacmi Yaklaşımı) 52
1.6.2.2.2. İşlem Hacmi Yaklaşımı 52
1.6.2.2.3. Ekonometrik Yaklaşım.. 53
1.6.2.3.İstihdam Yaklaşımı 54
1.6.2.4.Vergi İncelemeleri Yoluyla Tahmin Yaklaşımı 55
1.6.2.4.1. Yasalarla Kayıt DışıBırakılmasına İzin Verilen Faaliyetler 56
1.6.2.4.2. Yasalara Aykırı Olarak Kayıt DışıBırakılan Faaliyetler 56
1.6.2.5. Üretim Girdilerini Esas Alan Yaklaşım (FizikselGirdi Yaklaşımı) 56
1.6.3. Çoklu Sebep Çoklu Göstergeler(MIMIC) (Model Yaklaşımı) Yöntemi 57
1.7. KAYIT DIŞI EKONOMİNİN ETKİLERİ 58
1.7.1. KAYIT DIŞI EKONOMİNİN OLUMSUZETKİLERİ 58
1.7.1.1.EKONOMİK ETKİLER. 59
1.7.1.1.1. Ekonomik Göstergelere GüvensizlikYaratması 59
1.7.1.1.2. Kayıtlı Ekonomi ÜzerindekiOlumsuz Etkisi ve Haksız Rekabet 60
1.7.1.1.3. Kaynak Dağılımının Bozulması 62
1.7.1.1.4. Kişisel Gelir Dağılımına Etkisi 62
1.7.1.2.MALİ ETKİLER. 63
1.7.1.2.1. Vergi Gelirlerinin Azalmasına veBütçe Açığına Yol Açması 63
1.7.1.2.2. Kamu Maliyesine İlişkin GöstergelerdeMeydana Gelen Bozulmalar 64
1.7.1.3.SOSYAL ETKİLER. 65
1.7.1.3.1.Toplumsal Bozulmaya Sebep Olması 66
1.7.1.3.2.Çalışma Hayatı ve Sosyal GüvenlikÜzerindeki Olumsuz Etkileri 67
1.7.2. KAYIT DIŞI EKONOMİNİN OLUMLUETKİLERİ 68
1.7.2.1.Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkisi 69
1.7.2.2.İstihdam Üzerindeki Etkisi 70
1.7.2.3.Rekabet Gücü Üzerindeki Etkisi 71
1.7.2.4.Sosyal Yapı Üzerindeki Etkileri 72
1.7.2.5.Kişisel Gelir Dağılımı Üzerindeki Etkisi 73
1.7.2.6.Ekonomik İstikrar Üzerindeki Etkisi 73
1.7.2.7.Ekonomideki Dinamizme Etkisi 74
1.7.2.8.Kayıtlı Ekonomi Üzerindeki Etkisi 74
1.7.2.9.Kaynak Tahsisi Üzerine Etkisi 75
İKİNCİ BÖLÜM
TÜRKİYE’DE KAYIT DIŞI EKONOMİ
2.1.TÜRKİYE’DEKAYIT DIŞI EKONOMİNİN OLUŞMA NEDENLERİ 77
2.1.1. YAPISAL NEDENLER. 79
2.1.1.1.Ekonominin Gelişmişlik Düzeyinin Yetersizliği 79
2.1.1.2.Sosyolojik Yapıdaki Sorunlar 80
2.1.1.3.VergiMevzuatı Dışındaki Yasal Düzenlemelerdeki Yetersizlikler 82
2.1.1.4.Kurumlararası İletişim, İşbirliği, Bilgi Paylaşımı ve Koordinasyon Eksikliği 83
2.1.1.5.Ulusal Veri Tabanının Yetersizliği ve Olan Verilerden Yeterince
Yararlanılamaması 84
2.1.1.6.Kronik Yüksek Enflasyon. 85
2.1.1.7.Ekonomik Krizler 88
2.1.2. MALİ SİSTEMDEN KAYNAKLANANNEDENLER. 88
2.1.2.1.Vergi Mevzuatının Karışık Olması 89
2.1.2.2.Vergi Sisteminin Adil Olmaması 92
2.1.2.3.Vergi Afları 93
2.1.2.4.Vergi Sisteminde Otokontrol Sistemlerinin Yetersiz Olması 100
2.1.2.5.Vergi Oranlarının Yüksekliği 102
2.1.2.6.Sosyal Güvenlik Sisteminden Kaynaklanan Sorunlar 105
2.1.2.7.Verginin Tabana Yayılamaması 106
2.1.2.8.Toplam Vergi Gelirleri İçinde Dolaylı Vergilerin Payının Çok Yüksek Olması 107
2.1.2.9.Bazı Sektörlerde Belge Düzeninin Yeterince Yerleşmemiş Olması 111
2.1.3. İDARİ VE HUKUKİ NEDENLER. 112
2.1.3.1.Vergi İdaresi ve Denetimden Kaynaklanan Nedenler 112
2.1.3.2.Vergi Yargı Organlarının Etkin ve Hızlı Çalışamaması 117
2.1.3.3.Suça Bakış Açısı ve Suç Fiillerine Uygulanan Yaptırımların Etkisizliği 118
2.1.3.4.Sözleşmelerde Şekil Serbestisinin Geçerli Olması 119
2.1.3.5.Hamiline Belge Düzenleme Uygulamasının Yaygınlığı 122
2.1.3.6.Bürokratik İşlemlerin Yoğunluğu ve Karmaşıklığı 123
2.1.4. SOSYAL NEDENLER. 125
2.1.4.1.Türkiye’de Göç Nedeniyle Kent İşsizliğinin Artması ve Kayıt Dışı Ekonomik
Faaliyetlere Yönelme. 126
2.1.4.2.Vergilerin Yerinde Harcanmadığına Yönelik Genel Kanaat 127
2.1.5. PSİKOLOJİK SEBEPLER. 131
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TÜRK VERGİ SİSTEMİ VE KAYITDIŞI EKONOMİNİN DURUMU
3.1.TÜRK VERGİ SİSTEMİNDE KAYITDIŞI EKONOMİYE YOL AÇAN UNSURLAR. 135
3.1.1. VERGİ SİSTEMİNİN GENELİBAKIMINDAN.. 137
3.1.1.1.İstikrarlı Bir Vergi Politikasının ve Uygulama Birliğinin Olmaması 138
3.1.1.2.Mükellefe Değer Veren, Çağdaş ve Etkin Bir Vergi Sisteminin
Kurulamamış Olması 139
3.1.1.3.Vergilerin Sayısının Çokluğu ve Vergi Kanunlarının Sistematikten Yoksun
Olması 140
3.1.1.4.Vergi Kanunlarında Yer Alan Muafiyet ve İstisnaların Çokluğu ve
Karmaşık Olması 142
3.1.1.5.Vergi Sisteminin Yeterli Oto-Kontrol Mekanizmalarına Sahip Olmaması 145
3.1.1.6.Mükellef Haklarına Vergi Sisteminde ve Uygulamada Yeterince Yer
Verilmemesi 147
3.1.1.7.Vergi Tabanın Dar Olması 148
3.1.1.8.Harcamaların Önemli Bir Kısmının Gider Olarak Dikkate Alınamaması 151
3.3.1.9.Farklı Vergi Kanunlarında Benzer Konuları Düzenleyen Hükümler Arasında
Uyumun Bulunmaması 152
3.1.1.10.Geçmişe Yürüyen ya da Geçmişi Esas Alan Vergi Yasalarının Çıkarılması 153
3.1.1.11.Vergi Sisteminin Teknolojide, Ekonomik ve Ticari Alanda Meydana
Gelen Gelişmelere YeterinceUyum Gösterememesi 155
3.1.1.12.Mükellefler Nezdinde Yarattığı Olumsuz Etkilerinin Bilinmesine Rağmen,
Af Kanunlarının ÇıkarılmasınaDevam Edilmesi 157
3.1.2.VERGİ USUL KANUNU BAKIMINDAN.. 159
3.1.2.1.Vergi Usul Kanununun Dilinin Ağır ve Madde Sayısının Çok Olması 159
3.1.2.2.Belge Düzeninin Sağlıklı ve Etkin İşleyişinin Sağlanamaması 160
3.1.2.3.Tevsik Edici Belgelerin Belirli Bir Standarda Kavuşturulmamış Olması 162
3.1.2.4.Tarh Zamanaşımının Başlangıcı ve Süresi Konusunda Vergi Kanunlarında
Çok Farklı Hükümlerin Bulunması 163
3.1.2.5.Uzlaşma Müessesesinin Varlığı 164
3.1.2.6.Vergi Cezalarının Etkin Bir Şekilde Uygulanamaması Sorunu. 168
3.1.2.7.Özelge (Mukteza) Uygulamasının Kötüye Kullanılması 169
3.1.2.8.Vergi Usul Kanununda Yer Alan Tarhiyat Türlerinin Çokluğu ve
Uygulamada Yarattığı Karmaşa. 169
3.1.2.9.Kıyas Yoluyla ya da Genişletici veya Daraltıcı Yorum Yapmak Suretiyle
Vergisel ve Cezai İşlem TesisEdilmesi 170
3.1.2.10.Kamu Alacakları Üzerindeki Gecikme Faizi ve Gecikme Zammı Yükünün
Fazlalığı 172
3.1.3. GELİR VERGİSİ KANUNUBAKIMINDAN.. 173
3.1.3.1.Kaynak Teorisine Göre Vergilemenin Benimsenmesi 173
3.1.3.2.Basit Usulde Vergilendirme Uygulaması 175
3.1.3.3.Zirai Kazançların Vergilendirilmesinde Tevkif Usulünün Benimsenmesi 176
3.1.3.4.Gelir Vergisi Kanunda Yer Alan Vergi Güvenliği İle İlgili Müesseselerin
Uygulamadan Kaldırılması 177
3.1.3.5.Ticari Kazancın Tespitinde Götürü Gider Uygulaması 178
3.1.3.6.Ayırma Kuramına Göre Vergilendirmenin Terk Edilmesi 179
3.1.3.7.Menkul Sermaye İratlarının Vergilendirilmesinde İstikrarlı Bir Uygulamanın
Sağlanamaması 180
3.1.3.8.Bazı Gelir Unsurlarının Sürekli Olarak Vergi Dışı Kalması veya Düşük Oranlı
Vergilenmesi 181
3.1.3.9.Gelir Unsurları Arasında Önemli Vergilendirme Farklılıklarının Bulunması 182
3.1.3.10.Ücretliler Dışında Kalan Mükelleflere, Asgari Geçim İndirimi Uygulaması
Hakkının Tanınmaması 183
3.1.3.11.Vergiye Tabi Tüm Gelirlerin Tek Beyannamede Toplanmasını Engelleyen
ve Üniter Yapının Bozulmasına Neden Olan YasalDüzenlemelerin Varlığı 185
3.1.3.12.Gayrimenkul Sermaye İratlarında Götürü Gider Uygulaması 186
3.1.3.13.Kazancın Tespitinde Safilik ve Gerçeklik İlkelerinin Tam Olarak
Uygulanmaması 187
3.1.4. KURUMLAR VERGİSİ KANUNUBAKIMINDAN.. 188
3.1.5. DİĞER VERGİ KANUNLARIBAKIMINDAN.. 189
3.1.5.1.Katma Değer Vergisi Oranlarının Yüksekliği ve Oran Farklılaştırmasının
Çokluğu. 189
3.1.5.2.Toplam Vergi Gelirleri İçinde Dolaylı Vergilerin (ÖTV, KDV) Ağırlığının Sürekli
Artması, ÖTV Tutar ve OranlarınınSık Değiştirilmesi ve ÖTV’nin Bütçe
Hedeflerini Tutturma EnstrümanıOlarak Kullanılması 191
3.1.5.3.Veraset ve İntikal Vergisi Uygulamasının Etkinsizliği 193
3.1.5.4.Mevcut MTV Uygulamasının Vergilemede Adaleti Sağlamaktan ve Modern
Bir Vergileme Anlayışını Yansıtmaktan YoksunOlması 194
3.1.5.5.Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisinin Kapsamının Genişletilmesi ve
Yarattığı Sorunlar 195
3.1.5.6.Kayıtdışı Ekonomiyi Önlemede Denetim Mekanizmasının Etkin ve Rasyonel
BirŞekilde Kullanılamaması, Denetim Oranının Çok Düşük Olması 196
3.2.VERGİSEL KAYITDIŞILIĞIN ÖNLENMESİ, ÇAĞDAŞ VE ETKİN BİR VERGİ
SİSTEMİNİN OLUŞTURULMASI İÇİNYAPILMASI GEREKENLER. 200
3.2.1. VERGİ SİSTEMİNİN GENELİBAKIMINDAN.. 200
3.2.1.1.Temel İlkeleri Belirlenmiş, Kararlı Bir Vergi Politikası Oluşturulmalı, Vergi
Kanunlarında Sık SıkDeğişiklikler Yapılmamalı 200
3.2.1.2.Mükellefe Değer Veren, Çağdaş ve Etkin Bir Vergi Sistemi Oluşturmalı 202
3.2.1.3.Piyasa Ekonomisi ile Uyumlu Bir Vergi Sistemi Oluşturulmalı 204
3.2.1.4.Mükellef Nezdinde Devletin Saygınlığının ve Devlete Olan Güvenin Tesis
Edilmesi 207
3.2.1.5.Vatandaşlık ile Vergi Mükellefiyeti Arasında Etkin Bir Bağın Kurulması 208
3.2.1.6.Vergiye Gönüllü Uyumu Arttırma Amacına Yönelik Olarak İdare ve
Mükellef İlişkileriGüçlendirilmeli 208
3.2.1.7.Vergi Bilinci ve Vergi Ahlakının Oluşturulması ve Topluma Yayılması 209
3.2.1.8.Kurumlar Arası İşbirliği ve Koordinasyonun Sağlanması 211
3.2.1.9.İstihdam Üzerindeki Vergisel Yüklerin Azaltılması 212
3.2.1.10.Vergi Sistemi Basit ve Anlaşılır Hale Getirilmeli 214
3.2.1.11.Vergi Tabanının Genişletilmesi 214
3.2.1.12.Vergilendirme İşlemleri ve Hizmetlerinin Sunumunun Basitleştirilmesi 215
3.2.1.13.İyi Niyetli Mükellefleri Korumaya Yönelik Düzenlemeler Yapılmalı 217
3.2.1.14.Vergi Mevzuatında ve Vergi Sisteminde Otokontrol Sistemlerinin
Arttırılması 217
3.2.1.15.Gider Olarak Dikkate Alınabilecek Harcamaların Kapsamı Genişletilmeli 218
3.2.1.16.Bazı Temel Vergi ve Usul Kanunları Yeniden Yazılmalı 219
3.2.2. VERGİ USUL KANUNUNDABAKIMINDAN.. 221
3.2.2.1.Vergi Kanunlarının Değiştirilmesi ve Uygulanması İçin Hazırlık Dönemi
Tanınmalı 221
3.2.2.2.Geçmişe Yürüyen ya da Geçmişi Esas Alan Vergi Kanunları Çıkarılmamalı 222
3.2.2.3.Vergi Kanunları Arasında Paralellik ve Bütünlük Sağlanmalı 222
3.2.2.4.Özel Kanunlarda Yer Alan Vergiye İlişkin Hükümler Kaldırılmalı, Zorunlu
Hallerde Vergi KanunlarıylaUyumlaştırılmalı 222
3.2.2.5.Beyan Edilen Vergi Matrahları Aynı Dönemde Ortaya Çıkan Servet Artışları
ile İlişkilendirilmeli ve Servetteki ArtışınKaynağının Sorulmasına İmkan
Tanınmalı 223
3.2.2.6.Sağlıklı Bir Belge Düzeninin ve Kayıt Sisteminin Oluşturulması 224
3.2.2.7.Ekonomide Kullanılan Belgeler Hamiline Yazılılıktan Nama Yazılı Hale
Getirilmeli 224
3.2.2.8.Nakit Ödeme Sınırı ve Nakit Para Kullanım Oranı Düşürülmeli, Tüketicileri
Kredi Kartı İle Harcama YapmayaZorlayan Düzenlemeler Yapılmalı 225
3.2.2.9.Vergi Usul Kanununda Yer Alan Tarhiyat Türlerinin Azaltılması 226
3.2.2.10.Vergi Usul Kanunu Kapsamında Kanıtlayıcı Belge Olarak Sadece Fatura
Düzenlenmeli 227
3.2.2.11.Vergi Usul Kanunu ve Uluslararası Muhasebe Standartları Değerleme
Hükümlerinin Uyumlaştırılması 228
3.2.2.12.Uzlaşma Müessesesi Yeniden Gözden Geçirilmeli 228
3.2.2.13.Cezalarda İndirim Müessesesi Kaldırılmalı 230
3.2.2.14.Vergi Cezalarının Caydırıcılığının Artırılması ve Herkese Eşit Olarak
Uygulanması 230
3.2.2.15.Denetimin Etkinliğinin Artırılması 232
3.2.3. GELİR VERGİSİ KANUNUBAKIMINDAN.. 234
3.2.3.1.GelirinTanımı Değiştirilmeli ve Net Artış Teorisine Göre Vergilemeye
Geçilmeli 234
3.2.3.2.Gelir Vergisinin Kişiselliği ve Mali Güce Göre Vergilendirme İlkeleri Dikkate
Alınarak Üniter VergilemeyeAğırlık Verilmeli 235
3.2.3.3.BasitUsulde Vergilendirme Uygulaması Kaldırılmalı ya da Kapsamı
Daraltılmalı 236
3.2.3.4.Vergi Oranları Düşürülmeli ve Tüm Gelir Unsurları İçin En Az Geçim
İndirimi Müessesesi Getirilmeli 237
3.2.3.5.Tüm Gelir Unsurlarıyla İlgili İndirim, İstisna ve Muafiyet Hükümleri İlgili
Gelir Unsurunun BulunduğuBölümde Toplanmalı 238
3.2.3.6.Elektronik Ticaret ve Küreselleşmenin Getirdiği Yeni İşlem Türleri;
Mübadeleyi, Tasarruf ve SermayeHareketlerini Engellemeyecek Şekilde
Vergilendirilmeli 238
3.2.3.7.Zirai Kazançların Vergilendirilmesinde Tevkif Usulünün Kapsamı
Daraltılmalı, Gerçek UsuldeVergilendirmenin İmkanları Arttırılmalı 238
3.2.3.8.Zirai Kazançların Belgelendirilmesine Yönelik Çalışmalar Yapılmalı 239
3.2.3.9.Ücret Gelirlerinin Vergilendirilmesinde Ayırma Kuramı Esas Alınmalı ve
Ücret Üzerindeki Vergi ve Benzeri YüklerAzaltılmalı 239
3.2.3.10.Serbest Meslek Kazançlarının Kavranmasında İlgili Meslek Odaları
Görevlendirilmeli ve BuÖrgütlere Yasal Sorumluluk Verilmeli 240
3.2.3.11.MenkulSermaye İratlarının Vergilendirilmesine İlişkin Düzenlemelerde
İstikrar Sağlanmalı 240
3.2.3.12.Kira Gelirini Etkin Bir Şekilde Kavramaya,Kira Gelirini Bildirmeyen ya da
Eksik Bildirenlere YönelikDüzenlemeler Yapılmalı 241
3.2.3.13.Kentleşmeninve Turizmin Yarattığı Gayrimenkul Rantlarının
Vergilendirilmesi YolunaGidilmeli 242
3.2.3.14.Geçici Vergi Uygulaması Yeniden Değerlendirilmeli 242
3.2.4.KURUMLAR VERGİSİ KANUNUBAKIMINDAN.. 245
3.2.5. DİĞER VERGİLER BAKIMINDAN.. 245
3.2.5.1.KDV Oranları Revize Edilmeli ve Çok Oranlı Katma Değer Vergisi
Uygulamasından Vazgeçilmeli 246
3.2.5.2.Veraset ve İntikal Vergisinin Etkinliğinin Arttırılmalı ya da Veraset ve
İntikal Vergisi Kanunu Tamamen Kaldırılıp Uygulamaya Gelir Vergisi
Kanunu İçerisinde Yer Verilmeli 246
3.2.5.3.Motorlu Taşıtlar Vergisi (MTV) Uygulamasında Kasko Değeri Esaslı Bir
Vergilemeye Gidilmeli 249
3.2.5.4.BSMV’nin Kapsamının Daraltılmalı veya Tamamen Kaldırılarak KDV
Kanunu İçerisine Alınmalı 250
SONUÇ. 251
KAYNAKÇA. 257